Grenndargralið

Ein dýrmætasta heimild sem til er um Akureyrarkaupstað er kort frá árinu 1809. Þar er landslagið dregið upp með afar nákvæmum hætti og gerð grein fyrir mannvirkjum af öllu mögulegu tagi.  Á kortinu má m.a. sjá hús, girðingar, torfgarða, götuslóðir, vörður, örnefni og allskyns kennileiti í náttúrunni. Heiðurinn að þessum elsta og merkilegasta uppdrætti kaupstaðarins eiga tveir Akureyringar.  Þeir voru reyndar af norskum uppruna og þar að auki landmælingamenn og lautenantar í danska hernum. Vera þeirra á Akureyri var liður í metnaðarfullu verkefni hersins í að gera siglingar út af Íslandsströndum hættuminni. Í því skyni var umræddum mönnum ætlað að ferðast víða um land og halda áfram við strandmælingar landsins sem staðið höfðu yfir í nokkur ár.

Lautenantar koma til Akureyrar

Það var á köldum haustmánuðum 1807 að þreyttir og veðurbarðir ferðalangar komu í kaupstaðinn með farangur sinn í kistum og koffortum. Ferðalagið frá Kaupmannahöfn hafði gengið afar illa. Hafís lá við landið með þoku, kulda og stórhættulegum siglingarskilyrðum. Hafís hafði reyndar legið við ströndina mörg undanfarin sumur og ástandið í landinu víða orðið afar bágborgið. Grasspretta lítil, skepnur horaðar og landsmenn óttuðust yfirvofandi hungursneyð. Við þetta bættist svo stríð í Evrópu sem gerði siglingar hingað stopular. 

Burt séð frá því þá höfðu nú bæst við tvær nýjar fjölskyldur í kaupstaðinn. Annarsvegar voru það lautenant Hans Frisak 34 ára og kona hans Magdalene Borckgrevik 28 ára.  Hins vegar voru það lautenant Hans Jacob Scheel 28 ára og kona hans Anna Rebecca Elisabet Sandberg 19 ára.  Koma þeirra hefur vafalaust verið mikið gleðiefni fyrir íbúa Akureyrar því á þeim tíma bjuggu aðeins um 40 sálir á eyrinni, þrátt fyrir að Akureyri væri á þeim tíma meðal stærsta þéttbýlisstaða Norðurlands. Þau fengu leigt yfirgefið verslunarhúsnæði og settust þar að með farangur sinn, tæki sín og tól.

Nýju heimkynnin.

Fyrsti veturinn á Akureyri var langur, harður og kaldur. Frisak var vanur þessum íslensku aðstæðum því hann hafði starfað í mörg ár áður við mælingar hér á landi. Þetta var hins vegar fyrsta ferð Scheels og þá má gera sér í hugarlund að konum þeirra hafi nú litist misvel á sín nýju heimkynni. Á grárri eyrinni stóðu örfáar þyrpingar veðurbarðra timbur- og torfhúsa en fyrir ofan báru hálfgrónar brekkur við himin með girðingarstubbum hér og hvar ásamt nokkrum görðum. Aðeins var búið í örfáum húsanna á eyrinni. Hitt voru mannlausar vörubúðir, geymslur og skemmur af ýmsum toga. Engar bryggjur voru uppsettar en nokkrar bátakænur lágu uppi á strandbakkanum.

Landmælingarmennirnir voru báðir hæfileikaríkir. Frisak drátthagur, vandvirkur og góður samverkamaður. Scheel sprenglærður frá Osló og hafði lagt sérstaka stund á stærðfræði og mælingar. Þeir félagar höfðu verið valdir sérstaklega hingað til starfa vegna þekkingar sinnar á fjallalandslagi, eitthvað sem kollegar þeirra í Danmörku þekktu minna til.  Frisak og Scheel stunduðu allskyns rannsóknir á Akureyri. Þeir skráðu á hverjum degi niður ítarlegar upplýsingar um veðurfar, s.s. hitastig, vindafar, snjókomu og loftþyngd. Þá stunduðu þeir einnig stjörnuathuganir, hnattstöðumælingar og rannsökuðu skekkjur segulnála svo eitthvað sé nefnt

Fyrsta kortið af Akureyri

Á árunum 1808 – 1809 mældu þeir Frisak og Scheel Akureyri og nágrenni og bjuggu til afar vandaðan uppdrátt. Til þess að allar mælingar yrðu sem nákvæmastar slógu þeir saman fjöldamargar vörður úr timbri á brekkubrúnunum ofan kaupstaðarins og víðar til að setja upp mælinet sitt. 

Efst á kortinu hafa þeir teiknað inn Rögnvaldarhól, hæð eina í Naustahverfi þar sem nú er Klettatún. Í miðjum Rögnvaldarhól teikna þeir þríhyrning með punkt í miðju en þannig voru mælipunktarnir táknaðir.   Það gæti verið skemmtileg dægradvöl fyrir íbúa Naustahverfis að ganga á hólinn (þegar snjólétt er) því mælipunkt þennan er þar enn að finna. Þetta er lítill járnbolti múraður fastur niður í klappirnar en ofan á honum er þríhyrningsmerki með punkti í miðjunni, alveg eins og kortið sýnir. Rétt norðanundir Rögnvaldarhól eru hinar gríðarstóru mógrafir þar sem almenningur sótti eldsneyti sitt um aldir. Á kortinu sést hvernig Búðarlækur rennur inn í miðjar mógrafirnar en hann kemur ofan úr Naustatjörn. Lækurinn heldur síðan áfram í beygjum og sveigjum niður brekkurnar. Á leið sinni sker hann skurði og gil í landslagið og dregur efnið með sér til sjávar.  Á þeim stað þar sem lækurinn rennur í Eyjafjörðinn hefur Akureyrin hlaðist upp með tímanum.  Kortið frá 1809 sýnir þessa landmótun ágætlega og mun betur en við getum lesið úr nýjum kortum enda hefur landslagið á Akureyri umbreyst þó nokkuð á síðastliðnum 205 árum.

Á kortinu sést einnig hvernig þeir hafa dregið upp bæina Eyrarland og Naust með útihúsum sínum og túngörðum, sitt hvoru megin Búðargilsins. Frisak og Scheel létu heldur ekki nægja að draga upp hús kaupstaðarins heldur gerðu þeir jafnframt grein fyrir efnivið þeirra. Vínrauði liturinn táknar t.d. timburhús en græni torfhús. Þá hafa þeir samviskusamlega dregið upp glænýja kartöflugarða Levers  kaupmanns norðan við Búðarlækinn rétt ofan eyrinnar en strandlínan sem sést á kortinu er hér um bil þar sem Hafnarstræti liggur í dag.

Hörmuleg tíð

Eins og komið hefur fram var ástandið hér á landi hörmulegt á þessum árum. Veturinn 1808-1809 var þar engin undantekning, bæði kaldur og leiðinlegur. Hafís allstaðar við ströndina og skipakomur til Akureyrar heyrðu nú alveg sögunni til. Í Evrópu geysaði áfram stríð sem aldrei fyrr og það fréttist seint og síðar meir að Englendingar væru nú búnir að sundursprengja Kaupmannahöfn og ræna af þeim öllum skipaflota sínum. Frisak og Scheel fengu nú engin frekari fyrirmæli frá Danaveldi. Sem landmælingamenn voru þeir orðnir einir og yfirgefnir á Íslandi og hálfgerðir strandaglópar. Nú valt allt á þeim sjálfum hvernig framhaldið yrði. Í Eyjafirði voru eintóm harðyndi og bændur voru farnir að skera fé sitt til að missa það ekki úr alveg úr hor. Frisak og Scheel ákváðu að láta hér ekki staðar numið og héldu strax og veður leyfði út á land til frekari mælinga. Þeir kvöddu konur sínar og börn og héldu af stað frá Akureyri þegar liðið var á júní 1809. Það mátti heita að komið væri sumar en tíðin var samt hin versta, rigningarsöm og köld.

Innrás á Akureyri

Sumarið leið hægt og tilbreytingarlaust áfram í litla kaupstaðnum. Það breyttist þó allt einn dag um miðjan júlí þegar bæjarbúar sáu einkennilegan hóp ríðandi manna nálgast eyrina. Fremstur í flokki sat vígalegur maður á hesti sínum vopnaður pistólu og höggsverði en á eftir honum riðu vopnaðir grænklæddir hermenn í bláum hempum. Hersveitin átti erindi við þorpsbúa. Kort Frisak og Scheels skyldu gerð upptæk en ýmislegt fleira hékk á spýtunni. Meira um það síðar.

Arnar Birgir Ólafsson.

Greinin birtist áður í opnu Grenndargralsins í Akureyri vikublaði í mars 2014.