Grenndargralið

Önnur þáttaröð af hlaðvarpsþáttunum Sagnalist með Adda & Binna hefst í næstu viku. Um þessar mundir er ár liðið frá því að fyrsti þáttur þeirra félaga fór í loftið en alls urðu þættirnir sextán. Óhætt er að segja að viðtökurnar hafi verið góðar og því hafa Arnar Birgir og Brynjar Karl ákveðið að dusta rykið af hljóðnemunum og fara af stað með nýja seríu.

Ný þáttaröð verður með svipuðu sniði og áður. Sögur af áhugaverðu fólki og spennandi atburðum liðinna tíma verða í forgrunni í bland við reynslusögur og hugleiðingar þáttastjórnenda. Í fyrsta þætti leiða þeir hlustendur á miðaldaslóðir og ráðast ekki á garðinn þar sem hann er lægstur – í bókstaflegri merkingu. Fjallaklifur kemur við sögu og biskupsfrú á flótta svo eitthvað sé nefnt.  

Þættirnir verða aðgengilegir á streymisveitunni Spotify. Hægt er að nálgast þætti úr fyrstu seríu með því að smella hér.

Ummerki um veru hermanna á Íslandi í seinni heimsstyrjöldinni leynast víðar í jörðu en margan grunar. Akureyri er þar ekki undanskilin. Innan um glerbrot, kol og ryðgaða nagla sem finna má í umtalsverðu magni, leynast fágætari stríðsminjar og jafnvel persónulegir munir setuliðsmanna. Ein slík gersemi varð á vegi Varðveislumanna um nýliðna helgi – agnarsmátt hálsmen úr kopar með trúarlegum táknum á báðum hliðum og áhugaverða sögu í farteskinu.

Hálsmenið er 2 x 1 cm að stærð, með útlínur sem minna á töluna átta og upphleyptum myndum og bókstöfum beggja megin. Tilviljun réði því að Varðveislumenn komu auga á menið í blautri moldinni. Grænn litur koparsins, sem tilkominn er vegna veðrunar, kom þeim á sporið. Erfitt reyndist að greina tákn eða merkingar en þó lék strax grunur á að þarna væri annað hvort um hluta af rennilás að ræða eða hálsmen. Úrskurður fékkst þegar heim var komið og litli kopargripurinn var hreinsaður. Undan skítnum birtust María mey og Jesús Kristur í öllu sínu veldi.

Við tók rannsóknarvinna undir smásjá og á veraldarvefnum. Hún leiddi eitt og annað í ljós. Menið er heillahálsmen (charm pendant), einnig nefnt „kraftaverkahálsmen“ (miraculous medal) og því mögulega verið hugsað eigandanum til gæfu og heilla á erfiðum tímum á fjarlægum slóðum.

Önnur hlið mensins sýnir Maríu mey með Jesúbarnið í fanginu, stjörnur við höfuð þeirra og geisla sem frá þeim berast. Undir þeim mæðginum er kross, tákn Krists og bókastafurinn M, tákn Maríu. Krossinn og bókstafurinn eru tvinnaðir saman sem tákn um sameiningu þeirra tveggja. Þar undir eru tvö lítil hjörtu, annað umvafið þyrnikórónu sem tákn um hjarta Jesú Krists en hitt með sverð í hjartastað, tákn um kraft kærleikans, hið flekklausa hjarta Maríu sem stungið var rýtingi. Upp af hjörtunum loga eldar. Þeir standa fyrir brennandi kærleika sem Jesús og María bera til allra manna. Í kringum þetta allt hringsóla tólf stjörnur. Þær tákna postulana og kirkjuna.

Hinum megin sést María mey standa á stalli með beygt höfuð og handleggi frá líkama. Í hringnum sem umlykur hana er áletrað „Ó María, getin án syndar, biðjið fyrir okkur sem höfum leitað til ykkar. “ Hendur hennar varpa geislum til jarðar sem minna okkur á að með fyrirbæn Maríu sendir hún náð Guðs til heimsins. Yfir Maríu gnæfir fullorðinn Jesús, sömuleiðis umlukinn hring með hendur á lofti og ljósgeisla yfir höfði sér.

Við nánari rannsóknir á meninu kom í ljós að það er af tiltekinni gerð kraftaverkahálsmena, svokallað Scapular-hálsmen. Greina má Scapular-hálsmen frá öðrum sambærilegum hálsmenum m.a. út frá fjölda tákna sem þau bera sbr. upptalninguna hér að ofan. Sagan segir að María hafi birst leiðtoga Karmelreglunnar árið 1251 og afhent honum „Brown Scapular” sem eru heilög klæði. Hálsmenið sem eitt sinn var í eigu setuliðsmanns á Akureyri táknar þessa gjöf Maríu. Börn sem fæðast inn í Karmelregluna fá hálsmenið og María er leiðarljós þeirra sem það bera. Scapular vísar til þess að tilheyra Maríu, loforð um móðurvernd hennar, ekki aðeins í lifanda lífi heldur og eftir dauðann. Ef marka má heimildir er Scapular-hálsmen eilífðareign sem skilur helst ekki við eiganda sinn fyrr en á dánarstundu.

Vísbendingar eru um að hönnun Scapular-hálsmensins megi rekja til Art Deco hönnunarstílsins og að menið hafi verið smíðað á fjórða áratugnum. Þó ótal afbrigði af kraftaverkahálsmenum séu í umferð, gömul og ný eins og myndir á veraldarvefnum gefa til kynna, virðist sem það eigi ekki við um Scapular-hálsmen eins og það sem Varðveislumenn fundu. Þó er vitað um eitt slíkt. Það fannst grafið í jörðu á vettvangi orrustunnar um Hong Kong sem háð var í desember 1941 þar sem Japanir börðust m.a. við Breta og Kanadamenn.

Við munum líklega seint komast að því hver átti og bar litla kopargripinn og hvers vegna hann lenti þar sem Varðveislumenn fundu hann 80 árum síðar. Við getum aðeins leyft okkur að vona að hálsmenið hafi veitt eigandanum einhverja huggun þar sem hann dvaldist í smábæ á fjarlægri eyju langt frá fjölskyldu og vinum.

Stuðst var við https://chatteriz.com/blogs/news/in-memory-of-those-who-defended-this-land-in-the-fall-of-hong-kong-december-1941

Fyrir ári síðan greindi Grenndargralið frá því að Varðveislumenn minjanna væru komnir á slóð herdeildar úr seinni heimsstyrjöldinni í Hlíðarfjalli ofan Akureyrar. Forsaga málsins var sú að VM töldu sig þekkja kennileiti á ljósmyndum og í kvikmynd sem sýndu norska skíðaherdeild við æfingar í vetrarhernaði í fjallinu á stríðsárunum.

Í framhaldi af því voru farnir leiðangrar upp fjallið með ljósmyndirnar í farteskinu til að kanna hvort mögulegt væri að finna einhverja af þeim stöðum sem sjást á myndunum og þannig rekja slóð herdeildarinnar. Væntingum var þó stillt í hóf því erfitt var að átta sig á kennileitum í snævi þöktum hlíðunum. Svæðið er víðfeðmt og mörgum stöðum í fjallinu svipar til hvers annars, ekki síst þegar hvítur snjórinn hylur stóran hluta yfirborðsins. Engu að síður fannst samsvörun ekki svo langt frá Skíðahótelinu (sjá hér).

Varðveislumenn fundu nýlega aðra samsvörun (sjá myndir að neðan). Í þetta skiptið eru tjaldbúðirnar mun ofar í hlíðinni eða við rætur fjallsins. Á annarri myndinni má sjá á þriðja tug hermanna með skíðabúnað, ýmist klæddir dökkum fötum eða hvítum felubúningum. Ljósmyndarinn beinir myndavél sinni til norðurs. Á hinni myndinni sjást þrír hundar í fylgd með setuliðsmönnum. Vaðlaheiði er í bakgrunni. Staðsetningin er í samræmi við niðurstöður úr könnunarleiðöngrum Varðveislumanna. Á undanförnum árum hafa þeir fundið mikið magn skotfæra á þessu tiltekna svæði.

Ljósmyndirnar tvær eru í eigu Minjasafnsins á Akureyri. Þær og fleiri myndir af fjallaferðum setuliðsmanna má finna á www.sarpur.is.

Forláta silfurhringur úr seinni heimsstyrjöldinni fannst á Akureyri síðastliðinn laugardag. Varðveislumenn minjanna voru við rannsóknir á vettvangi ameríska setuliðsins þegar hann skoppaði upp úr moldinni öllum að óvörum. Hringurinn er svokallaður WWII U.S. Army Officers Ring.

Innan í hringnum er grafið lógó fyrirtækisins AMICO (American Insignia Company), örn með vængina úti ofan á stöpli og skeifulaga borði undir stöplinum. Amico var með höfuðstöðvar í New York og var í rekstri 1919-1982. Á stríðsárunum framleiddi fyrirtækið skartgripi, orður og barmmerki fyrir bandaríska herinn. Logo fyrirtækisins breyttist í upphafi stríðsins sem gerir gripi með þessu tiltekna logoi fágæta. Líklegt er því að hringurinn sem fannst á Akureyri um helgina sé ekki yngri en frá árinu 1942. Undir stöplinum er grafið orðið Sterling til marks um að hringurinn sé gerður úr 92,5% hreinu silfri.

Flöturinn á hringnum er úr svörtum glerungi og til hliðar við hann á langhliðum eru svartar skrautlínur. Í glerungnum er rás þar sem áður var áfstur gylltur örn. Glansandi svartur flöturinn með gyllingu hefur því líkast til skinið skært á stríðsárunum. Í dag er glerungurinn máður og gylltur örninn floginn burt. Silfrið í hringnum sjálfum skín hins vegar jafn skært í dag og þegar setuliðsmaður á Akureyri, líklega liðforingi í ameríska hernum, gekk með hann fyrir 80 árum síðan. Á heimasíðum erlendra safnara má sjá að hringar sem þessi eru ekki á hverju strái.

Samsetta myndin hér að ofan sýnir hringinn eins og hann lítur út í dag (til vinstri) og hvernig hann leit út á árum seinni heimsstyrjaldarinnar þegar gyllti örninn sat sem fastast á svörtum fletinum (til hægri). Uppi eru hugmyndir um að koma hringnum í upprunalegt horf.

Býsna merkilegur gripur hérna á ferðinni sem VM fundu á Melgerðismelum í Eyjafirði. Þetta er hluti af fjarskiptabúnaði fyrir flugvél (Aircraft Radio Transmitter control box) af gerðinni Western Electric WW2 CW-23097. Líklega má rekja þennan búnað aftur til áranna fyrir stríð eða upphafs styrjaldarinnar. Ef marka má erlendar vefsíður safnara er erfitt að nálgast „control box“ af þessari gerð nú til dags.

Sprengjubrot sem orðið hafa á vegi VM hafa nær undantekningarlaust fundist upp til fjalla. Þó er ein undantekning. Þessi botn af handsprengju fannst nýlega á gömlu braggasvæði setuliðsins. Hann er merktur Thomas Glover & Co., Edmunton, London.

Sumt af því sem VM hafa fundið og tekið til handargagns frá setuliðinu er illa farið eftir 80 ára veðrun í íslenskri náttúru. Dæmi um þetta eru hlutar af „öskjum“ fyrir breskar mortar-sprengjur (British 2 Inch Mortar Bomb Carrier). Eftir púsningar og þrif á nokkrum ryðguðum gripum sem tilheyra slíkum mortar-hirslum koma þrjú handföng og tvö lok í ljós. Á öðru lokinu sést glitta í ártalið 1941. Á hinu má enn greina ljósgræna litinn sem prýddi lokin þegar setuliðsmenn spígsporuðu hér um slóðir. Á erlendri sölusíðu þar sem mortar-askja í ágætu ástandi frá 1941 er til sölu segir: „The carrier is nicely dated 1941/1942. This is one of the hardest of the Infantry company accessories to find.“

Grenndargralið greindi á dögunum frá tilgátu sem snéri að mögulegu notagildi tveggja smágripa sem fundust á Melgerðismelum. Þeir koma úr flugvél sem fórst á stríðsárunum (sjá Eru smellurnar hluti af sjúkrakassa flugvélarinnar?). P-39 Airacobra orrustuvél bandaríska flughersins brotlenti á Melunum með þeim afleiðingum að flugmaður vélarinnar, John Kassos lét lífið.

Stuttu eftir að tilgátan fór í loftið bárust Grenndargralinu nýjar upplýsingar í málinu. Þær sýna svo ekki verður um villst hvaða hlutverki gripirnir tveir þjónuðu í hinu örlagaríka eftirlitsflugi John Kassos þann 25. ágúst 1942. Og það hefur ekkert með sjúkrakassa vélarinnar að gera eins og tilgátan fól í sér. Upplýsingarnar varpa jafnframt ljósi á hlutverk annarra torkennilegra smágripa frá brotlendingarstaðnum sem hingað til hefur ekki tekist að bera kennsl á. Þar til nú.

Allir gripirnir sem um ræðir, utan einn, eru hluti af fallhlífarbúnaði John Kassos. Líklega er um sætisfallhlíf að ræða (seat parachute) þar sem flugmaðurinn hefur setið á einhvers konar bala fyrir hlífina. Af einhverjum ástæðum hafa þessir smáhlutir sem nú eru að finnast 80 árum síðar orðið eftir þar sem vélin skall niður. Umræddir gripir eru sylgjur, krækja, smellur, kósar og keilulaga smáhlutur með gati sem samkvæmt heimildum Grenndargralsins er fyrir svokallaðan „Rip cord“ streng. Einn hlutur passar ekki inn í „fallhlífarmyndina“ en það er smágerð sylgja. Leiða má líkum að því að hún hafi verið hluti af hlífðargleraugum flugmannsins (WW2 Aviator Goggles) n.t.t. teygjunni sem fer utan um höfuð hans.

Grenndargralið hefur áður greint frá persónulegum smámunum sem fundust á sama stað og þeir sem fyrr eru nefndir svo sem smámyntum, greiðu og lyklum. Allir gripirnir, jafnt fallhlífarbúnaður sem persónulegar eigur, fundust þar sem flugstjórnarklefi vélarinnar hefur líkast til endað för sína eftir brotlendinguna. Allir á sama blettinum. Þar með hafa allir þeir gripir sem fundust „í flugstjórnarklefa“ John George Kassos verið greindir.

Hér að neðan má sjá gripi sem Varðveislumenn minjanna hafa fundið í heimabyggð og sambærilega gripi sem komið hafa fyrir í frægum bíómyndum og sjónvarpsþáttum.

Catch-22 (2019)

The Pacific (2010)

Blackadder (1983-1989)

Went the Day well? (1942)

Hart´s War (2002)

The Hasty Heart (1949)

1917 (2019)

Saving Private Ryan (1998)

Masters of the Air (2023)

Dunkirk (1958)

The Longest Day (1962)

Flags of our Fathers (2006)

Band of Brothers (2001)

A Brigde Too Far (1977)

The Brigde on the River Kwai (1957)

The Thin Red Line (1998)

Battle of Britain (1969)

The Heroes of Telemark (1965)

Hacksaw Ridge (2016)

The Monuments Men (2014)

The Big Red One (1980)

Dad´s Army (2016)

Tobruk (2008)

Band of Brothers (2001)

Dunkirk (2017)

The Thin Red Line (1998)