Grenndargralið

Mörg á miðjum aldri og þaðan af eldri muna eftir samkomu í Lystigarðinum á Akureyri um miðjan júlí árið 1981. Samkoman var haldin til heiðurs frú Vigdísi Finnbogadóttur þáverandi forseta Íslands. Vikulöngu ferðalagi Vigdísar um Norðurland lauk daginn eftir heimsókn hennar í Lystigarðinn.

Úrhellisrigning var þegar samkoman hófst klukkan 18 miðvikudaginn 15. júlí. Þrátt fyrir leiðindaveður gerðu um 2000 manns sér ferð í Lystigarðinn til þess að berja forsetann vinsæla augum. Að loknum ræðuhöldum var gestum og gangandi boðið upp á veitingar sem búið var að stilla upp á 50 metra löngu hlaðborði. Samkomunni lauk með því að frú Vigdís gróðursetti þrjú tré. Forsetinn fékk aðstoð frá Jóhanni Pálssyni þáverandi forstöðumanni Lystigarðs Akureyrar. Þegar Vigdís hafði lokið við að gróðursetja eitt tréð, mælti hún fleyg orð: „Eitt veit ég þó fyrir víst, það þarf ekki að vökva þetta tré“.

Langt er um liðið frá gróðursetningunni í Lystigarðinum sumarið 1981. Ætla má að trén þrjú hafi fyrir margt löngu fest rætur og jafnvel glatt gesti garðsins og veitt þeim skjól fyrir veðri og vindum í rúma fjóra áratugi. Grenndargralið veltir því upp – háð því að hlúð hafi verið að trjánum og þau fengið að lifa og dafna í áranna rás – hvort trén sem frú Vigdís Finnbogadóttir gróðursetti í júlí 1981 standi enn. Skyldi einhver búa yfir vitneskju um hvar þau eru staðsett í Lystigarðinum? Ef einhver telur sig hafa svarið skal bent á facebook-síðu Grenndargralsins eða tölvupóst, grenndargral@gmail.com.

Meðfylgjandi mynd er skjáskot. Hún birtist á forsíðu Þjóðviljans daginn eftir samkomuna í Lystigarðinum. Myndina tók Gunnar Elíasson.

Ferðalög forseta íslenska lýðveldisins til Akureyrar eru umfjöllunarefni í tveimur hlaðvarpsþáttum í þáttaröðinni Sagnalist með Adda & Binna.

Í lok september árið 1951 kom Sveinn Björnsson forseti Íslands í heimsókn norður til Akureyrar. Á meðan Sveinn dvaldist fyrir norðan veiktist hann. Töldu læknar rétt að senda forsetann með strandferðaskipinu Heklu til Reykjavíkur. Í fylgd með forsetanum var yfirlæknir sjúkrahússins á Akureyri.

Við komuna suður var Sveinn lagður inn á Landakotsspítala. Ekki liðu nema rúmar tvær vikur þar til forsetanum var ráðlagt af læknum að siglda til Englands til að fara í aðgerð sem og hann gerði. Hann dvaldi á sjúkrahúsi í London í þrjár vikur. Tveimur mánuðum eftir komuna til Englands, þann 10. desember, var Sveinn kominn aftur heim til Íslands og sagður við góða heilsu.

Um miðjan janúar – tæpum fjórum mánuðum eftir að forsetinn kenndi sér meins á ferðalaginu á Akureyri –  var hann lagður inn á sjúkrahús í Reykjavík. Í tilkynningu frá forsætisráðuneytinu var hann sagður „enn nokkuð máttfarinn eftir skurðaðgerðina erlendis“. Viku síðar, þann 25. janúar 1952, var Sveinn Björnsson allur. Dánarorsök var hjartaslag. 

Addi og Binni spjalla um heimsóknir forseta Íslands til Akureyrar og nágrennis í nýjasta hlaðvarpþætti af Sagnalist með Adda & Binna – Forsetar á faraldsfæti.

Myndin er tekin á Öxnhóli í Hörgársveit árið 1940. Efri röð til vinstri: Heimilishundurinn Tryggur, breskur hermaður, Elísabet Haraldsdóttir húsfreyja á Öxnhóli, lést 1993 og breskur hermaður. Miðröð: Hulda Aðalsteinsdóttir húsfreyja á Syðri-Bægisá, lést 2020, Hákon Aðalsteinsson fv. skrifstofustjóri Olís á Akureyri og breskur hermaður. Fremsta röð: Hreiðar Aðalsteinsson fv. oddviti og bóndi á Öxnhóli, lést 2021.

Laufey Hreiðarsdóttir skráir upplýsingar um meðfylgjandi mynd, byggðar á frásögn Elísabetar föðurömmu hennar, Hreiðari föður hennar og Hákoni bróður hans.

Breskir hermenn héldu til að Vöglum og Skógum á Þelamörk og einnig í Bægisárgili. Þeir fóru alltaf 3-4 saman í bíl, tvisvar til þrisvar sinnum í viku, ferðuðust um sveitina og fóru á sveitabæina. En aðallega þá bæi þar sem þeim var boðið inn í veitingar.

Þeir hermenn sem tíðastir voru hjá föðurömmu minni Elísabetu og afa Aðalsteini Sigurðssyni bónda á Öxnhóli (lést 1971) komu frá bækistöðvunum að Bægisá og sóttu þeir mikið til heimilisfólksins. Höfðu þau mikla samúð með þessum kornungu hermönnum sem margir hverjir voru einungis um tvítugt og jafnvel yngri. Menn, óravegu frá fjölskyldum sínum og heimahögum í framandi landi.

Gerðu þau alltaf vel við þá í mat og drykk eins og hægt var á þessum tíma og voru þeir alltaf velkomnir inn á þeirra heimili. Hermennirnir fundu það og greinilegt var að þeir nutu samvistanna við heimilisfólkið. Þeir voru oft mættir eldsnemma að sunnudagsmorgni til að eyða deginum með heimilisfólkinu.

Þegar þess þurfti að beiðni hermannanna, létu þau þá alltaf hafa egg, brauð, smurt og ósmurt, kartöflur, kjötafurðir, grænmeti og sultur svo dæmi séu nefnd án endurgjalds. Einnig ullarvettlinga, ullarsokka og ullarhúfur er tók að hausta. Bresku hermennirnir gáfu börnunum súkkulaði og brjóstsykur en ömmu og afa stundum sígarettur sem amma gaf alltaf á tombólur Kvenfélagsins í sveitinni.

Er þeir vissu að vera þeirra var senn á enda var greinilegt að þeir kviðu mjög vistaskiptum enda ekkert skrítið í ljósi sögunnar. Kom það fram og sást glöggt í þeirra síðustu heimsókn og kveðjustund á Öxnhóli.

Fjölmargar sögur eru til af setuliðsmönnum sem fengu ullarvettlinga og ullarsokka að gjöf frá Íslendingum sbr. frásögn Laufeyjar. Ekki alls fyrir löngu fundu Varðveislumenn minjanna ullarvettling ásamt öðrum stríðsminjum í ruslahaug setuliðsins á Akureyri (sjá mynd).

Í sumar og haust hafa Varðveislumenn minjanna í Eyjafirði bjargað merkilegum stríðsminjum frá glötun. Gripirnir sem komið hafa í ljós við rannsóknir í Eyjafjarðarsveit, í Hörgársveit og á Akureyri eru viðbót við aðra gripi úr fórum setuliðsins sem VM hafa skotið skjólshúsi yfir undanfarin ár. Í mörgum tilfellum er um kapphlaup við tímann að ræða vegna byggingaframkvæmda á svæðum þar sem setuliðið hafði bækistöðvar á stríðsárunum. Húsgrunnar, gatnagerð og jarðrask ýmis konar getur skaðað viðkvæmar minjar og valdið óafturkræfum skemmdum eins og dæmin sanna. Þá skiptir máli að hafa snör handtök svo bjarga megi því sem bjargað verður. Varðveislumenn hafa átt gott samstarf við verktaka á þeim stöðum þar sem framkvæmdir standa yfir. Fyrir velvilja þeirra hefur merkilegum minjum verið bjargað og þeim komið fyrir í öruggt skjól, í það minnsta tímabundið.

Í „stríðsminjasafni“ Varðveislumanna er margt merkilegra gripa. Meðal þess sem litið hefur dagsins ljós á yfirstandandi vertíð er skotvopn og skotfæri, hermannahjálmur og stálmen (dog tags). Nú í lok vertíðar er staðan hins vegar sú að takmarkað geymslupláss áhugasamra grúskara er farið að sprengja utan af sér. Skortur á aðstöðu til að hreinsa, flokka, skrá og geyma minjar er orðinn tilfinnanlegur, svo mjög að ekki gefst lengur kostur á að bregðast við öllum innsendum ábendingum um stríðsminjar sem mögulega liggja undir skemmdum á Eyjafjarðarsvæðinu. Varðveislumenn minjanna vilja leita á náðir almennings eða bæjaryfirvalda og óska eftir aðstoð svo hægt verði að halda björgunarstarfi áfram. Allar ábendingar um rými til að hreinsa, pakka ofan í kassa og geyma stríðsminjar eru því vel þegnar.

Grenndargralið greindi á síðasta ári frá starfi Varðveislumanna minjanna við að bjarga stríðminjum á Lónsbakka í Hörgársveit. Braggar breskra setuliðsmanna stóðu þar á hernámsárunum. Framkvæmdir hafa staðið yfir á svæðinu í nokkurn tíma en tilheyrandi jarðrask hefur dregið ýmsa áhugaverða smágripi úr fórum setuliðsmanna fram í dagsljósið eftir 80 ár. Varðveislumenn tóku upp þráðinn nú á dögunum þar sem frá var horfið síðastliðið haust. Meðal þess sem þeir hafa fundið í þessari lotu er merkilegur breskur diskur (WW2 British Army Plate) sömu gerðar og breskir hermenn höfðu í bakpoka sínum á ferðalögum.

Nýjasti gripurinn sem VM hafa endurheimt úr jörðu á framkvæmdasvæðinu norðan Akureyrar er breskur herhjálmur. Flestir sem eitthvað þekkja til seinni heimsstyrjaldarinnar kannast við gripinn. Ófáar ljósmyndirnar hafa birst í gegnum tíðina af breskum og bandarískum hermönnum með hjálm sem þennan, bæði í fyrri heimsstyrjöldinni sem þeirri seinni. Eins hafa þeir birst ótal sinnum í bíómyndum og sjónvarpsþáttum. Hjálmar af þessari gerð kallast „Brodie Helmets“ en þeir komu fyrst á markað árið 1915 í London. Hönnuður hjálmsins hét John Leopold Brodie.

Varðveislumenn minjanna hafa staðið í ströngu í dag við að yfirfara, flokka og pakka stríðsminjum í kassa. Um var að ræða gripi af vettvangi flugslyss sem varð á Melgerðismelum í ágúst 1942 þar sem flugvél af gerðinni P-39 Airacobra fórst ásamt flugmanni vélarinnar John George Kassos. Nokkrir úr hópi VM hafa rannsakað vettvanginn í sumar í tengslum við hlaðvarpsþætti sem voru í vinnslu um flugmanninn og slysið. Brot úr vélinni, skotfæri og nokkrir persónulegir munir John Kassos fundust á staðnum. Varðveislumenn og Flugsafn Íslands hafa komið sér saman um að safnið varðveiti gripina svo safngestir geti skoðað þá og kynnt sér söguna um John Kassos og vél hans P-39. Gripirnir verða afhentir safninu fyrir helgi.

Fjölskylda John Kassos er þessa dagana á ferðalagi um Ísland. Megin markmið ferðalagsins er að koma norður til að heimsækja Melgerðismela þar sem frændi þeirra lét lífið fyrir 80 árum síðan. Von er á ferðalöngunum frá Arkansas til Akureyrar á laugardaginn. Eftir skoðunarferð á Melunum mun hópurinn heimsækja Flugsafnið, þiggja léttar veitingar og skoða það sem safnið hefur upp á að bjóða. Flugáhugi er ekki bundinn við John heitinn Kassos innan Kassos-fjölskyldunnar. Fleiri fjölskyldumeðlimir eru lærðir flugmenn m.a. Laura Villegas bróðurdóttir John en Laura fer fyrir hópnum sem von er á til Akureyrar nú um helgina. Fjölskyldan ætlar sér að dvelja á Akureyri í nokkra daga. Ýmsilegt annað verður á döfinni en flugslysið á Melgerðismelum. Hópurinn hefur í hyggju að heimsækja Skógarböðin og fara á knattspyrnuleik svo eitthvað sé nefnt.

Í tveimur nýjum þáttum af Sagnalist með Adda & Binna taka Addi og Binni fyrir ferðasögu amerísks ævintýramanns sem kom til Akureyrar árið 1922. James bjó á hóteli, kynntist heimamönnum og varð vitni að sögulegum atburðum í bænum og nágrenni hans. Hann skráði niður það sem fyrir augu bar í því skyni að gefa út bók um Ísland – bók sem aldrei kom út.

Félagarnir Arnar og Brynjar eru sannkallaðir sögunördar. Þeir fara þeir um víðan völl í spjalli sínu um sögu og menningu. Sagðar verða sögur, gátur ráðnar og steinum velt við yfir kaffibolla í Stúdíó Sagnalist. Fólk og atburðir, bækur og listaverk, sorg og gleði. Allt er undir og ekkert er félögunum óviðkomandi þegar kemur að gersemum fortíðar.

https://open.spotify.com/episode/2uwqsG38N6Q4svhF1OVwBi?si=e97264274ba644ab

https://open.spotify.com/episode/27qBFdx2fT0r1nzfQdwM3w?si=787da3ac02b94d3f

Öld er nú liðin frá dvöl amerísks ævintýramanns á Akureyri. Maðurinn hét James Norman Hall. Hann kom til bæjarins í september árið 1922 og hugðist skrifa bók um Ísland. James dvaldi í bænum um nokkurra mánaða skeið, blandaði geði við innfædda og upplifði merkilega atburði í bænum og nágrenni hans. Bókin kom aldrei út en skrif hans á meðan hann dvaldist í bænum hafa varðveist.

Meðal þess sem James varð vitni að og skráði í bækur sínar var þegar Akureyringar fengu rafmagn laugardaginn 30. september. Þannig eru 100 ár liðin frá þessum merkilega viðburði í sögu bæjarins og upplifun aðkomumannsins af honum. Norðurorka fagnaði upphafi rafmagnsframleiðslu og dreifingu fyrr í mánuðinum með sérstakri afmælisdagskrá í Hofi.

Sjálfsagt eru ekki margar samtímaheimildir til sem fanga augnablikið þegar Akureyringar upplifðu dásemdir birtunnar sem ljósaperan veitti þeim síðla dags í lok september 1922. Hvað þá séð með augum aðkomumanns sem þekkti vel til ljósadýrðar í Ameríku. Frásögn eins og sú sem James Norman Hall færði til bókar er því ómetanleg. Hér verður drepið niður í skrifum James Norman Hall. Íslensk þýðing er í höndum Sigurður Þórarinssonar en hún er frá árinu 1976.

„Þegar ég sneri aftur heim til Akureyrar þetta kvöld, hafði himinninn hulizt hálfgagnsæjum skýjafellingum, sem virtust verða til úr engu. Fyrstu stjörnurnar lýstu gegnum þær, en áður en ég var kominn hálfa leið í bæinn, var farið að snjóa, fyrsta snjó haustsins á láglendi, stórum flygsum, og enn var enginn andvari, er bærði þær. Þeim fjölgaði æ hraðar, jörðin huldist hvítu lagi eins til tveggja þumlunga þykku. Síðast svifu niður gagnsæjar, flipóttar flögur. Það var dásamlegt að sjá fjallatindana koma fram, er élinu létti, skýrt teiknaða og ennþá sveipaða daufri aftanglóð.

Ég hélt niður móana og niður á veginn, er lá til bæjarins. Rökkrið var orðið að myrkri, áður en ég komst niður á hjallann upp af bænum. Þaðan sá ég, að merkileg breyting hafði á orðið. Öll hús í bænum voru uppljómuð innan frá og ekki til sá gluggi, að ekki varpaði hann mynd sinni á snjóinn. Það rifjaðist þá upp fyrir mér, að það átti að ræsa vatnsrafstöðina þetta kvöld. Það var búið að tala um þetta í marga daga. Hótelstýran mín, rakarinn, bóksalinn, póstmeistarinn, allir höfðu í hverju samtali komið inn á þetta: ,,En þegar við fáum nýju raflýsinguna . . .“ Ég hafði ekki gert mér grein fyrir því, hversu mikils virði þetta var fólki svo nærri heimskautsbaug. Hingað til hafði verið mjög dimmt í bænum um nætur. Steinolía er dýr hér, því að hún er langt að flutt og olíulampaljós varð að spara. Nú gátu allir notið ljóssins, náðargjafar vatns, er féll af fjöllum ofan.

Ég leit inn í tóbaksbúðina, sem var böðuð í ljósi. Gamla sölukonan var ekki langt frá því að verða málug í gleði sinni. „Að hugsa sér,“ sagði hún, „að við skulum hafa lifað í myrkri allar þessar löngu vetrarnætur. Sjáðu, það þarf aðeins að hreyfa þennan hnapp,“ og hún sýndi mér, hvernig þetta gekk til. Öll börn í bænum höfðu safnazt saman fyrir framan járnvöruverzlun, þar sem mörgum gerðum af ljósakrónum, sem kveikt hafði verið á, var stillt út til sölu. Feður og mæður gengu fram og til baka framan við hús sín og virtust vart trúa því, að þetta væru þeirra eigin hús. Í stað daufa olíulampans, sem verið hafði í bókabúðarglugganum, var nú komið rafljós, svo að auðvelt var að lesa bókatitlana.“

Sagnalist – skráning og miðlun hefur lokið við gerð tveggja nýrra þátta í hlaðvarpsþáttaröðinni Leyndardómar Hlíðarfjalls. Í þáttaröðinni er fylgst með rannsóknum Varðveislumanna minjanna á dvöl setuliðsins í Eyjafirði á stríðsárunum. Í nýju þáttunum tveimur segir frá John G. Kassos, bandarískum flugmanni sem dvaldist á Melgerðismelum sumarið 1942 og orrustuvélinni hans sem var af gerðinni P-39 Airacobra. Í dag, þann 25. ágúst, eru 80 ár liðin frá því að Kassos fórst með vélinni á Melunum.

Sagan um flugslysið hörmulega í Eyjafirði í ágúst 1942 hefur alla tíð verið sveipuð mikilli leynd. Smám saman gleymist sagan og sífellt færri kannast við John Kassos og flugslysið. Sagnalist, í samstarfi við Grenndargralið,hefur rannsakað málið um nokkurt skeið. Þættirnir eru að miklu leyti byggðir á áður óbirtum heimildum. Rannsóknir Varðveislumanna á Melgerðismelum varpa þannig nýju ljósi á málið auk þess sem Sagnalist styðst við heimildir frá fjölskyldu John Kassos í Bandaríkjunum.

Hægt er að hlusta á afraksturinn í Leyndardómum Hlíðarfjalls – Kassos með því að smella hér að neðan.

Kassos Theme.

Leyndardómar Hlíðarfjalls – Kassos. Fyrri þáttur.

Leyndardómar Hlíðarfjalls – Kassos. Seinni þáttur.

Ljósmyndir og kvikmynd sem sýnir norska skíðaherdeild við æfingar í vetrarhernaði í Lögmannshlíð og við rætur Hlíðarfjalls í seinni heimsstyrjöldinni, varð tilefni leiðangurs árið 2018. Ætlunin var að gera tilraun til að rekja slóð norsku hermannanna út frá myndunum. Það reyndist þrautinni þyngri. Erfitt er að átta sig á kennileitum á myndunum þar sem hermennirnir ferðast um í snævi þöktum hlíðunum, svæðið er gríðarlega víðfeðmt og mörgum stöðum í hlíðinni svipar til hvers annars. Mikið vatn hefur runnið til sjávar síðan 2018 og leiðangrarnir skipta tugum. Fjölmargir gripir hafa komið í ljós og æfingabúðir setuliðsins efst í hlíðinni – við rætur Hlíðarfjalls – eru þekkt stærð í hópi Varðveislumanna minjanna, hópi áhugafólks um sögu, útivist og varðveislu minja.

Slóð norsku skíðaherdeildarinnar, frá bækistöðvum hennar nálægt Lónsbakka og upp í æfingabúðirnar í Hlíðarfjalli, hefur hins vegar verið ísköld þar til nú. Ýmsar tilgátur hafa sprottið fram um hvar nákvæmlega myndirnar eru teknar í Lögmannshlíð, hvar þeir ferðuðust um á skíðunum sínum, með hestana og hundana, berandi útvistarbúnað, tjöld, skotfæri, vélbyssur og riffla, matvæli, bjór og fleira. Leiðangrar VM hafa skilað sér í aukinni þekkingu á staðháttum og þannig hefur leitarsvæðið smám saman þrengst. Samanburður á gömlum og nýjum myndum varð til þess að von vaknaði um að lausn ráðgátunnar væri innan seilingar sem svo var staðfest í leiðangri nú í vikunni.

Hin nýja þekking leiðir eitt og annað áhugavert í ljós. Þannig virðist sem setuliðsmenn sem voru við æfingar í Hlíðarfjalli hafi sett upp tjaldbúðir víðar í hlíðunum ofan Akureyrar en áður var talið. Mögulega einhvers konar grunnbúðir þar sem nokkrir úr hópnum urðu eftir til að gæta hesta og hunda á meðan hinir fóru lengra upp eftir á skíðum, klæddir hvítum felubúningum og vopnaðir vélbyssum og handsprengjum. Myndirnar leiða enn fremur í ljós fleiri staði en vitað var um þar sem skotæfingar fóru fram. Þá fannst eldstæði ekki svo langt frá sem líklega má rekja til setuliðsmannanna. Varðveislumenn minjanna áætla að rannsaka staðina í sumar til að kanna hvort finna megi ummerki um tjaldbúðir og skotæfingar norsku hermannanna í Hlíðarfjalli og mögulega fleiri eldstæði.

Meðfylgjandi svarthvítar myndir eru fengnar af:

https://foto.digitalarkivet.no/fotoweb/archives/5001-Historiske-foto/?101=Island&fbclid=IwAR0IZLnh9nz6ZAoxIxCEUk-ffmC_zPu68yubJX8HIACYP7mfKm99stQXmzs