Grenndargralið

Mænuveiki er smitsjúkdómur af völdum veirusýkingar. Á Vísindavefnum segir um sjúkdóminn að smit berist oftast manna á milli með saurgerlum sem komist í snertingu við munn og meltingarveg, til dæmis gegnum mengað vatn. Einkenni séu í sumum tilfellum væg en ef veiran berist í blóðrás verði einkennin alvarlegri. Berist veiran í miðtaugakerfið geti hún valdið lömun og jafnvel dauða. Bóluefni kom fram árið 1955 og í kjölfarið var veirunni nánast útrýmt í heiminum.

Mænuveiki herjaði á Akureyringa og aðra, seinni hluta árs 1948. Samkomubann var sett á í bænum og nágrannasveitarfélögum um haustið. Heilbrigðisyfirvöld báru von í brjósti um að faraldurinn yrði í rénun í aðdraganda jóla. Þeim varð ekki að ósk sinni svo ráðstafanir voru gerðar til að koma í veg fyrir að skólafólk á Akureyri færi úr bænum í jólafríinu. Eftirfarandi frétt birtist í Degi þann 22. desember.

Því miður fer því fjarri, að hægt sé að segja, að mænuveikifaraldur sá, er þjáð hefir bæjarmenn hér að undanförnu, sé um garð genginn. Síðustu dagana hafa enn bætzt við allmörg ný tilfelli, en hitt er þó næstum ennþá kvíðvænlegra, að sóttin hefir elnað ýmsum þeim, er tekið höfðu hana fyrir alllöngu síðan, þannig, að sumir þeirra liggja nú fárveikir, en aðrir hafa hlotið alvarlegar lamanir. Er ástandið á ýmsum heimilum í bænum harla bágt af þessum sökum, og sums staðar jafnvel þannig, að full vandræði steðja að, þar sem þess munu dæmi, að allt fullorðið heimafólk er frá verkum af völdum veikinnar. Er hætt við, að jólin verði óvenju dapurleg að þessu sinni á þeim mörgu heimilum, sem erfiðleika hafa hlotið af völdum vágests þessa, og raunar fullvíst, að skuggi hans muni hvíla eins og mara á öllum jólafagnaði hér í bænum í þetta sinn.

Um síðustu helgi gerði héraðslæknir hér, í samráði við landlækni, ráðstafanir til þess að skólafólk utan af landi, sem dvelst hér við nám í bæjarskólum í vetur, fari ekki heim til sín í jólaleyfinu. Er það auðvitað aðeins sjálfsögð varúðarráðstöfun, þótt hins vegar séu — því miður — litlar líkur til þess, að hún komi að verulegu haldi að hefta útbreiðslu veikinnar, m. a. sökum þess, að aðrar samgöngur og mannaferðir eru óhindraðar, og auk þess mun mænuveikin þegar vera komin allvíða út um sveitirnar, svo sem í Reykjaskóla í Hrútafirði, í Skagafjörð og víðar. Samkomubann hefir þegar verið sett í Skagafjarðarsýslu vegna faraldurs þessa, en samgöngubanninu við Svarfdælalæknishérað hefir nú nýskeð verið aflétt.

Vorið 1981 fundu starfsmenn Sláturhúss KEA stóran köggul í vömb lasburða kýr sem leidd var til slátrunar. Þegar betur var að gáð kom í ljós að baggabönd voru orsakavaldurinn og þau höfðu hlaðið utan á sig steinefnum svo köggullinn var harður sem grjót. Þegar ófögnuðurinn var veginn reyndist hann vera 26 kílógrömm að þyngd. Þar sem mikill vökvi hafði runnið úr honum var talið að hann hefði líklega vegið á þriðja tug þegar mest lét.

„Þetta er nú með því meira sem við höfum séð koma úr kýrvömb og manni verður nú á að hugsa, hvernig skepnunni hafi liðið með allt þetta innan í sér” sagði starfsmaður Sláturhússins í viðtali við Dag. Aðrir starfsmenn tóku undir þetta og sögðu ekki óalgengt að baggabönd væri að finna í vömbum kúa þar sem þær ættu það til að láta ýmsa óæskilega hluti ofan í sig. Nefndu þeir gúmmíslöngu, gúmmívettling og flösku í því sambandi.

Leitað var álits Ágústar Þorleifssonar dýralæknis á sínum tíma vegna málsins. Hann sagði kúna líklega hafa náð í baggaböndin í fóðurgöngunum. Að hans mati væru mál sem þessi ekki algeng því böndin væru að öllu jöfnu fjarlægð úr heyinu við fóðurgjöf. Í þessu tilfelli hefði umræddur köggull verið 2-3 ár að myndast og vegna stærðarinnar hefði starfsemi vambarinnar truflast. Smám saman mynduðust sár, kýrin hætti að nærast og veslaðist upp.

Heimild:

Hvorki meira né minna en 26 kg af baggaböndum fundust í kýrvömb! (1981, 9. apríl). Dagur, bls. 8.

Í blaðagrein sem birtist í Vísi árið 1964 segir að hann hafi tekið þátt í orrustunni í Argonne-skógi í fyrri heimsstyrjöldinni og verið sæmdur Járnkrossinum. Hann er kynntur sem fyrrverandi forstjóri Salamander, frægasta skófyrirtækis Þýskalands. Í viðtali við Dag sama ár segir hann frá því þegar hann dæmdi knattspyrnuleik á Ólympíuleikunum í Amsterdam árið 1928. Harry Rosenthal flúði Þýskaland nasismans áður en seinni heimsstyrjöldin braust út. Hann settist að á Akureyri og tók sér upp nafnið Höskuldur Markússon. Tveimur áratugum eftir að hann kom í bæinn hafði hann milligöngu um ráðningu menntaðs knattspyrnuþjálfara til að þjálfa knattspyrnumenn á Akureyri en slíkt var nýlunda á þeim tíma. Nokkrum árum síðar átti umræddur þjálfari eftir að stýra liði Schalke í þýsku Bundesligunni.

Áhrifamaður í þýsku íþróttalífi sest að í bænum

Sem ungur drengur í Þýskalandi iðkaði Höskuldur knattspyrnu. Hann hafði dálæti á íþróttum og sat í íþróttaráði Berlínar til margra ára. Eftir að knattspyrnuferlinum lauk náði hann sér í dómararéttindi. Auk þess að dæma á Ólympíuleikum, rifjar Höskuldur upp í fyrrnefndu viðtali þegar hann dæmdi úrslitaleik um þýska meistaratitilinn á þriðja áratugnum fyrir framan 86 þúsund manns.

Þegar Höskuldur kom til landsins frá Þýskalandi árið 1938 höfðu öldruð móðir hans, systir og mágur komist úr landi, til Íslands og sest að í Reykjavík. Ekki voru allir í stórfjölskyldunni eins lánsamir. Bróðir hans og fjölskylda enduðu ævina í útrýmingabúðum nasista. Höskuldur bjó hjá systur sinni og móður fyrsta árið, varð sér úti um jarðarskika og ræktaði grænmeti. Ári síðar flutti hann til Akureyrar ásamt unnustu sinni Hildegard Heller sem var þá nýkomin til landsins. Þau giftu sig og fengu íslenskan ríkisborgararétt. Hildegard tók upp nafnið Hildigerður. Fyrstu árin á Akureyri starfaði Höskuldur á saumastofu en árið 1946 réði hann sig í vinnu sem skrifstofustjóri hjá Skarphéðni Ásgrímssyni í Amaro. Þar starfaði hann til dauðadags.

Tímamót í knattspyrnuþjálfun á Akureyri

Í aprílbyrjun 1957 boðaði Knattspyrnuráð Akureyrar (KRA) til blaðamannafundar á Hótel KEA þar sem nýr þjálfari meistaraflokks karla í knattspyrnu hjá ÍBA var kynntur. Höskuldur var kominn í stjórn KRA þegar kom að ráðningu hins nýja þjálfara. Formaður ÍBA, Ármann Dalmannsson skýrði blaðamönnum frá áformum um að hefja knattspyrnu í bænum á hærri stall. Þegar þarna var komið sögu hafði ÍBA ekki haft þjálfara til að halda uppi reglulegum æfingum fyrir knattspyrnumenn félagsins. Landsliðsþjálfarinn Karl Guðmundsson hafði reyndar komið í nokkrar ferðir norður á sumrin til að leiðabeina iðkendum, annað ekki. Nú skyldi láta sverfa til stáls með metnað að leiðarljósi og freista þess að ná árangri meðal bestu liða í efstu deild sumarið 1957.

Haraldur M. Sigurðsson, formaður Knattspyrnuráðs tók næstur til máls á fundinum. Hann sagði „nauðsynlegt að hafa kennara, sem gæti fylgst daglega með knattspyrnumönnunum og byggt starfsemina upp fyrir sumarið.“ Því næst var nýr þjálfari kynntur til sögunnar en sá hinn sami hafði dvalist hér í mánuð þegar kom að fundinum. Haraldur sagði félagið vera heppið að fá að njóta þjónustu hins þýska Heinz Marotzke  og þakkaði Höskuldi fyrir að hafa fengið hann til starfa. Marotzke var nýútskrifaður frá Íþróttaháskólanum í Köln þegar hann kom til Akureyrar. Þar hafði hann stundað nám í þrjú ár með knattspyrnu sem aðalnámsgrein með sjálfan Sepp Herberger sem aðalkennara. Herberger stýrði Þjóðverjum til sigurs á HM í Sviss árið 1954. Marotzke hafði einnig nokkra reynslu af knattspyrnuþjálfun eftir að hafa þjálfað lið í Köln með prýðilegum árangri.

„Ég nota sama kerfi og núverandi Evrópumeistarar nota“

Æfingar hjá ÍBA hófust vorið 1957 undir stjórn Heinz Marotzke. Fyrstu fjórar vikurnar fóru þær fram innanhúss en færðust með hækkandi sól út á mölina á gamla Þórsvellinum á Oddeyri. Blaðamaður Íslendings lagði nokkrar léttar spurningar fyrir  Marotzke í lok apríl um dvölina og æfingarnar þessar fyrstu vikur á Akureyri.

Hvernig er æfingum hagað?

Við æfum daglega, þó með nokkrum undantekningum. Við leggjum fyrst og fremst áherzlu á þjálfun undir Íslandsmótið í knattspyrnu, sem hefst 17. maí með leik Akureyringa við Hafnfirðinga, en tveim dögum síðar eiga Akureyringar að leika á móti Akranesliðinu.

Hvaða stíl eða kerfi notið þér við æfingar?

Ég nota sama kerfi og nú er notað í Englandi og Þýzkalandi og núverandi Evrópumeistarar í knattspyrnu nota. Það mætti kalla það WM-kerfi eftir uppstillingu liðsins á leikvelli. En þetta kerfi kemur því aðeins að fullu gagni, að leikmenn mæti stöðugt og reglulega á æfingum. Auk þess, sem ég þjálfa liðið undir Íslandsmótið er ég að byrja æfingar með unglingum, sem nú eru að hætta daglegri skólagöngu. Mig langar til að finna í hópi þessara ungu manna einhvern, er gæti gerst „undirþjálfari“ og tekið við af mér, þegar ráðningartíma mínum lýkur.

Hvað með áhugann?

Hann er mikill og kannski meiri nú, af því Íslandsmótið er svo skammt undan. En gallinn er sá, að margir piltanna eru í ýmsum öðrum félagsskap, svo sem karlakórum, bridgeklúbbum, skákfélögum eða þ. u. l. og allt krefst þetta síns tíma og dregur frá einbeitingu að knattspyrnunni. En hvað sem því líður, ég er enginn töframaður í þessari íþrótt, en mun gera allt, sem í mínu valdi stendur til þess að einhver árangur verði af dvöl minni hér, en til þess þurfa leikmennirnir að leggja fram sinn hlut á móti.

Og hvernig líkar yður lífið hér hjá okkur?

Prýðilega. Ég hef fengið hér ótrúlega góðar viðtökur, ekki aðeins hjá knattspyrnumönnunum, heldur öllum, sem ég hef hitt hér í bænum. Ég átti kost á því að fara til Eþíópíu sem knattspyrnuþjálfari, en mér er víst óhætt að fullyrða, að ég mun ekki sjá eftir að hafa valið Ísland.

Grenndargralið mun halda áfram umfjöllun um Heinz Marotzke.

Heimildir:

ÁE. (1964, 27. apríl). Frá Salamander til Amaro. Vísir, bls. 7.

Er enginn töframaður en reyni mitt bezta. (1957, 26. apríl). Íslendingur, bls. 1.

Erlingur Davíðsson. (1964, 19. febrúar). Ólympíudómarinn á Akureyri. Dagur, bls. 4-5.

Erlingur Davíðsson. (1968, 10. júlí). Höskuldur Markússon – nokkur minningarorð. Dagur, bls. 5.

Knattspyrnuráð Akureyrar hefir ráðið þýzkan knattspyrnuþjálfara til bæjarins. (1957, 9. apríl). Alþýðumaðurinn, bls. 1.

Varðveislumenn minjanna hafa lokið störfum í Hlíðarfjalli þetta árið. Óhætt er að segja að sumarið 2020 hafi verið viðburðaríkt. Skemmtilegar gönguferðir á slóðir setuliðsmanna í og við Hlíðarfjall ofan Akureyrar og í Hörgárdal. Óvæntar uppgötvanir í fjallinu og fundur merkilegra stríðsminja. Hlaðvarpsþættir um vetrarhernað breskra, bandarískra og norskra hermanna í fjallinu á stríðsárunum. Spennandi sprengjuleiðangrar með Landhelgisgæslunni. En þó umfram allt skemmtilegt samfélag grúskara sem deilir áhuga á sögu, útiveru og varðveislu sögulegra minja. Enn er mörgum spurningum ósvarað. Varðveislumenn minjanna halda áfram að svipta hulunni af leyndardómum Hlíðarfjalls.

Nú í lok vertíðarinnar er við hæfi að setja saman nokkrar myndir úr ferðunum í fjallið. Tónlistina semur Akureyringurinn 603 Beats. Þannig hljómar Outside undir sem er einmitt aðalstef hlaðvarpsþáttanna Leyndardómar Hlíðarfjalls.

Í lok október árið 1992 héldu átta námsmenn í Reykjavík af stað norður yfir heiðar. Sjö konur og einn karlmaður – nemendur við Háskóla Íslands – sameinuðust í bíla og brunuðu til Akureyrar. Ætlunin var að starfa í viku eða svo við dagblaðið Dag, fara á stúfana á Akureyri og í nágrannabyggðarlögum og afla efnis fyrir blaðið. Kannski njóta og hafa gaman í leiðinni. Ferðin var hugsuð sem hluti af starfsnámi nemenda í Hagnýtri fjölmiðlun við HÍ þar sem áhersla skyldi lögð á undirstöðuatriði í greina- og fréttaskrifum.

Kennari hópsins var Sigrún Stefánsdóttir. Hún fylgdi nemendunum átta norður og útvegaði þeim jafnframt dvalarstað, sumarhús á Svalbarðseyri. Í samtali við Dag í október 1992 sagði Sigrún að ferðin norður væri leið til að kynna fjölmiðlun á landsbyggðinni en jafnframt væri hún mikilvæg fyrir nemendur til að kynnast betur.

Gerður Kristný var í hópi áttmenninganna sem kom til starfa á Degi haustið 1992. Grenndargralið hafði samband við hana og spurði út í fréttaskrifin og dvölina í heimabyggð. Einhver tíðindi hafa nú líklega orðið í sumarhúsinu á Svalbarðseyri, eða hvað? Aðspurð man Gerður Kristný ekki hvað var efst á baugi í norðlenskum fréttum á þessum tíma. Hún minnist hins vegar heimsóknar sem hún fór í til eins færasta listamanns þjóðarinnar eins og hún orðar það sjálf, viðtals sem birtist í helgarblaði Dags. Þá orti hún ljóð í ferðinni sem rataði í fyrstu ljóðabók hennar sem kom út árið 1994.

Ég kom með bekkjarsystkinum mínum í Hagnýtri fjölmiðlun í Háskóla Íslands til Akureyrar í þeim tilgangi að fá starfsþjálfun á Degi. Mig langaði að taka viðtal við Margréti Jónsdóttur leirlistarkonu, einn færasta listamann þjóðarinnar. Ég hafði lengi dáðst að verkum hennar og geri enn. Áður en við komum norður hafði ég þegar haft samband við hana og falast eftir viðtali og við komið okkur saman um tíma.  Ég vatt mér því í heimsókn á fyrsta degi og spjallaði við Margréti sem var skemmtileg og fróð að venju. Mér fannst það hljóta að vera dásamlegt að geta helgað sig listinni eins og hún og gert leirmuni sem sameinuðu bæði fegurð og notagildi. Ég lauk við viðtalið daginn eftir og hafði því nægan tíma til að vafra um fallegu Akureyri það sem eftir var dvalarinnar. Þar hef ég nú oft dvalið við störf eftir að ég ákvað sjálf að starfa eingöngu að listinni. Vitaskuld heimsæki ég þá gallerýið hennar Margrétar, fæ að skoða dýrðina og jafnvel bæta við mig grip í safnið.

Það var í þessari ferð sem ég orti ljóðið Svalbarðseyri sem birtist í fyrstu bókinni minni, ljóðabókinni Ísfrétt.

Svalbarðseyri

Skýin stinga við árum

og morgunninn greiðir úr myrkrinu

viti án varðar

vísar inn á öruggar eyrar

næsta dags

frostið fylgir í spor mín

niður í fjöru

klæðir mig úr kalinni hendi

 héðan leggst ég til sunds

Hægt er að lesa viðtal sem Gerður Kristný tók við Margréti Jónsdóttur og birtist í Degi 31. október 1992 með því að smella á myndina hér að ofan.

Brynjar Karl Óttarsson og Sigurjón M. Egilsson hafa komist að samkomulagi um samstarf milli Grenndargralsins og tímaritsins Heima er bezt. Krosseyri ehf. gefur tímaritið út.

Grenndargralið er í eigu Brynjars Karls. Ritstjóri Heima er bezt er Sigurjón Magnús Egilsson. Samstarfið felur í sér birtingu á efni Grenndargralsins í þremur tölublöðum sem gefin verða út fram að áramótum.

Október-útgáfa tímaritsins er í prentun. Hægt er að kaupa áskrift með því að fara inn á vefsíðu Heima er bezt. Eins er hægt að senda póst á sme@sme.is eða hringja í 823 2777.

Guðmundur Magnússon læknaprófessor (1863-1924) skrifaði grein í Lögberg þann 13. júní árið 1895. Í greininni Um lungnatæringu á Íslandi upplýsir hann Íslendinga í Vesturheimi um sjúkdóm sem til langs tíma hafði sveipað fjarlæg lönd myrkri með miklu mannfalli – sjúkdóm sem var nú einnig farinn að ógna lýðheilsu fólks á norðlægari slóðum. Berklar voru farnir að hreiðra um sig í lungum landsmanna og tilfellum fjölgaði jafnt og þétt.

Jeg færi lesendum greinar þessarar ill tíðindi; jeg færi þeim þá frjett, að lungnatæring hefur mjög færst í vöxt á Íslandi á síðari árum […] Þar eð veikin veldur svo miklum manndauða, sem raun er á orðin erlendis, er það augljóst, að voði er á ferðum, ef hún heldur áfram jafnhröðum fetum. Hjer er sannarlega um alvarlegt mál að ræða. Vjer erum svo fámenn þjóð, að vjer megum ekki við því, að nýr sjúkdómur festist í landinu, sem leggur fjölda manna í gröfina á unga aldri. En það mun sannast, að svo verður, nema alþýða leggi sig sjálf alla fram til þess að sporna við því. Þetta er veiki, sem nú þegar er komin svo víða, að ekki er unnt að reisa skorður við henni með lögboðnum sóttvörnum. Það þarf sífellda aðgæzlu almennings til þess að verjast henni […] en veikin er svo hættuleg og torlæknuð, að mikið er leggjandi í sölurnar til þess að forðast hana. Það er mín skoðun, að með góðum vilja megi að minnsta kosti tefja fyrir og draga úr útbreiðslu veikinnar.

…það er ekkert efamál, að [veikin] getur læknast og horfið; og svo mundi vera miklu optar en nú er, ef sjúklingarnir sýndu meiri hirðusemi með að leita læknisráðs í tíma. Af því veikin er optast hægfara í fyrstu, hættir sjúklingnum til að fresta því. Þangað til veikin er orðin svo mögnuð, að það er um seinan.

Sé þessa gætt, er ekki mikil hætta á því, að veikin berist frá sjúklingunum til heilbrigðra, og það ætti að vera siðferðisleg skylda sjúklinganna að gera allt sitt til að komast hjá því, að svo verði. Það ætti að vera þeim ógurleg tilhugsun að valda með hirðuleysi sínu hættulegri veiki á öðrum, ef til vill þeim, sem næst þeim standa og eru þeim kærastir.

Fyrir 40 árum, sunnudaginn 6. júlí árið 1980 fór fram knattspyrnuleikur milli karlaliðs Magna frá Grenivík og grænlenska landsliðsins. Grænlenska liðið var í heimsókn á Akureyri til að taka þátt í þriggja landa móti ásamt Íslandi og Færeyjum. Hér var um tímamót að ræða því leikur Íslands og Færeyja var fyrsti landsleikur í knattspyrnu karla sem háður var á Akureyri.

Dagurinn hófst á því að Magnamenn fóru með gestina frá Grænlandi í heimsókn á kjúklingabúið að Sveinbjarnargerði. Þaðan var haldið til sr. Bolla Gústavssonar í Laufási áður en boðið var til léttrar máltíðar fyrir leik.

Í frétt um leikinn í Degi segir að hann hafi verið vel leikinn af beggja hálfu og skemmtilegir taktar og gott samspil leikmanna hafi sést á köflum. Grenivíkingar höfðu betur með tveimur mörkum Jóns Lárussonar gegn einu marki Grænlendinga.

Um 350 manns horfðu á leikinn og að honum loknum buðu Grenvíkingar leikmönnum og starfsfólki grænlenska landsliðsins til veislu.

Sömu helgi og leikur Grenvíkinga og Grænlendinga fór fram, unnu 60-70 manns að því að leggja þökur á nýjan knattspyrnuvöll Þórs í Glerárhverfi. Í Degi segir að áætlað sé að leika vígsluleik á nýja vellinum um haustið og taka hann svo í notkun sumarið eftir.

Á meðfylgjandi mynd má sjá nokkra úr hópi þeirra sem unnu við þökulagninguna umrædda helgi. Myndin birtist í Degi 8. júlí 1980.