Grenndargralið

Haustið 2021 sögðum við frá fundi kopargrips á Melgerðismelum í Eyjafirði. Frumrannsókn benti til að um handsmíðaðan eyrnaádrátt væri að ræða. Eftir vettvangsferð starfsmanns Minjastofnunar og Varðveislumanna minjanna á Melana þá um haustið var tekin ákvörðun um að senda gripinn til Reykjavíkur til að fá álit málsmetandi fólks á mögulegum aldri hans.  

Sérfræðingur í fornminjum á Þjóðminjasafninu hefur nú lokið athugun á gripnum. Í stuttu máli er niðurstaða hans sú að erfitt sé að aldursgreina grip sem þennan, fornfræðilegt samhengi hans geri greininguna erfiða þar sem um lausafund hafi verið að ræða. Því sé einungis við svokallaða gerðfræði að styðjast sem sé öflugt tæki til aldursgreiningar en þá frekar á hlutum sem sýna mikinn gerðfræðilegan breytileika yfir tíma. Látlausir hlutir sem breytast minna yfir tíma verði alltaf erfiðara að greina.

Í ljósi þess sem að ofan greinir er mat sérfræðingsins að rétt sé að láta gripinn á Melunum njóta vafans. Reikna skuli með að hann sé eldri en 100 ára og teljist hann því forngripur í lagalegum skilningi. Á þeim grundvelli óskar Þjóðminjasafnið eftir því að taka eyrnaádráttinn á Melgerðismelum inn í Safnið í samræmi við lög um menningarminjar.

Varðveislumenn minjanna fundu merkilegan grip nú á dögunum. Bandarískt hálsmerki úr seinni heimsstyrjöldinni eða „Dog tag“ eins og gjarnan er talað um, leit dagsins ljós eftir 80 ára dvöl í jörðu á Akureyri. Óhætt er að segja að þessi fundur VM sé afar áhugaverður í ljósi þess að slíkir gripir finnast sjaldan hér á landi.

Hálsmerkið fannst á athafnasvæði bandaríska hernámsliðsins sem staðsett var rétt utan Akureyrar á stríðsárunum. Svæðið er innan bæjarmarkanna í dag. Eigandi hálsmerkisins var Harold G. Everett frá Massachusetts, fæddur árið 1919. Hann var skráður í bandaríska herinn í febrúar 1941 og dvaldist á Akureyri í hernámsárunum, óljóst hversu lengi. Hann starfaði við pípulagningar.

Meðal upplýsinga sem lesa má úr hálsmerki Harold G. Everett er númerið 31015175 sem hann bar sem óbreyttur dáti og að hann var í blóðflokki O. Harold var bólusettur fyrir stífkrampa og var mótmælandi (Protestant). Nánasti ættingi hans var Harold F. Powers til heimilist á 32 Forest Avenue í bænum Everett í Massachusetts.

Hægt er að fylgjast með verkefnum Varðveislumanna minjanna á fésbókarsíðu þeirra.

Í nýjasta hlaðvarpsþætti í þáttaröðinni Sagnalist með Adda og Binna ræða þeir félagar Arnar Birgir og Brynjar Karl um leikritaskáldið Jóhann Sigurjónsson og tengsl hans við Akureyri. Þekktasta leikverk skáldsins er án efa Fjalla-Eyvindur – leikrit í fjórum þáttum sem hann gaf út árið 1911. Leikritið vakti strax mikla athygli og var sett á fjalirnar víða um heim á næstu árum og áratugum. Nafn skáldsins var á allra vörum og stjarna Jóhanns skein skært. Ekki dró úr vinsældum þeirra Jóhanns, Fjalla-Eyvindar og Höllu nokkrum árum seinna þegar sænski leikstjórinn Victor Sjöström gerði kvikmynd eftir leikritinu og lék sjálfur aðalhlutverkið. Kvikmyndin Berg-Ejvind och hans hustru er flokki tímamótaverka í kvikmyndasögunni.

Í þættinum Upp til fjalla um sumarbjarta nótt rekja Arnar og Brynjar hvernig  Jóhann háttaði undirbúningi sínum fyrir leikritaskrifin sumarið 1908 á meðan hann bjó hjá foreldrum sínum á Akureyri. Þeir félagar feta í fótspor skáldsins á Akureyri og í Eyjafjarðarsveit þar sem hugmyndir kviknuðu hjá skáldinu sem svo áttu eftir að rata í leikritið um Fjalla-Eyvind og Höllu.

Eitt eftirminnilega atriði leikritsins er þegar Halla syngur Tótu, þriggja ára stúlkubarn þeirra skötuhjúa, í svefn. Um það leyti sem leitarflokkur nálgast útilegufólkið á hálendinu, kastar Halla barninu í foss frekar en að missa það í hendur yfirvalda. Ljóðið sem Halla syngur fyrir Tótu er hin kunna vögguvísa „Sofðu unga ástin mín.“ Atriðið í kvikmynd Sjöström er ekki síður eftirminnilegt þar sem finnska leikkonan Edith Erastoff er í hlutverki Höllu.

Á meðan Jóhann dvaldist á Akureyri sumarið 1908, fór hann reglulega í gönguferðir að á sem rann utan við bæinn. Þar kom hann auga á foss sem átti eftir að reynast örlagaríkur við leikritagerðina. Gönguferðir skáldsins að fossinum í Glerá þetta sumar urðu fjölmargar en tilgangur þeirra var öðru fremur að fá innblástur að fossaatriðinu í Fjalla-Eyvindi. Jóhann hafði fastmótaða hugmynd um hvernig atriðið ætti að líta út á sviði. Í því sambandi sá hann fyrir sér dæmigerðan íslenskan smáfoss eins og þann sem hann vitjaði reglulega í Glerá.

Glerárfoss er þannig fyrirmynd að frægu fossatriði í sígildu leikriti og kvikmynd sem fóru sigurför um heiminn á fyrri hluta 20. aldar.

Hægt er að hlusta á þáttinn – Upp til fjalla um sumarbjarta nótt – á Spotify-síðu Sagnalistar með því að smella á slóðina hér að neðan.

https://open.spotify.com/episode/4lvPBoLyDuUQTOzweyJdDz?si=0e9206155e9040b7

Kjarni var eitt sinn konungsjörð. Upp úr aldamótunum 1800 flutti Gunnlaugur Briem heim til Íslands frá Kaupmannahöfn eftir að hafa stundað nám í höggmyndalist með vini sínum Bertel Thorvaldsen. Sýslumaðurinn flutti í Kjarna árið 1807 ásamt Valgerði eiginkonu sinni og barnahópi sem stækkaði ört á þessum árum. Hjónin bjuggu þar til ársins 1815 þegar þau fluttu að Grund í Eyjafirði.

Á þessu átta ára tímabili sem heiðurshjónin bjuggu í Kjarna, gerðu þau bæjarstæðið í Kjarna prýðilegt, stækkuðu bæinn og fegruðu nánasta umhverfi. Kjarni varð stórbýli í tíð Gunnlaugs og Valgerðar og margar eftirminnilegar persónur urðu á vegi þeirra hjóna á þeim tíma; landmælingamennirnir Frisak og Scheel, Biblíumaðurinn Ebenezer Henderson og hundadagakonungurinn Jörundur.

Í dag er fátt sem minnir á dvöl Gunnlaugs Briem, Valgerðar og barnanna þegar gengið er um á útivistarsvæðinu í Kjarnaskógi. Ritaðar heimildir gefa þó von um að einhver ummerki um veru þeirra þar leynist enn á milli trjánna eða við lækjarsprænur. Hvar skyldi myllan hafa staðið sem Henderson minnist á í ferðabók sinni? Kannski lék Ólafur litli Briem sér við mylluna, sá er síðar varð timburmeistari. Hvar er vatnslindin sem talin var hafa lækningamátt? Drakk Jóhanna fagra úr lindinni sem barn – lindinni sem heimilisfólk í Kjarna vissi um fram á 20. öldina þegar hún hvarf skyndilega! Svo er það steinninn á bæjarstæðinu, svokallaður hestasteinn, sem gestir í Kjarna notuðu til að binda hesta sína við á meðan þeir ræddu við sýslumannshjónin og nutu veitinga. Hvað varð um hann?

Áhugasöm um sögu Gunnlaugs Briem fagna 250 ára fæðingarafmæli hans um þessar mundir. Gunnlaugur fæddist 13. janúar árið 1773. Hann lést árið 1834.

Fyrir þá sem vilja kynna sér sögu Gunnlaugs Briem, Valgerðar og barnanna má benda á hlaðvarpsþætti Grenndargralsins Leitin að Grundargralinu.

Grenndargralið hefur síðustu daga reynt að komast að því hver unga stúlkan á myndinni til vinstri er. Myndin birtist í Morgunblaðinu 16. júlí 1981 en frú Vigdís Finnbogadóttir var þá að ljúka nokkurra daga ferðalagi um Norðurland. Sverrir Pálsson fjallaði um heimsókn Vigdísar til Akureyrar í blaðinu. Myndin fylgdi með umfjöllun hans ásamt nokkrum til viðbótar en ekki kemur fram hver myndasmiðurinn er. Í myndatexta segir: „Lítil Akureyrarmær í faðmi forsetans“.

Akureyri er lítill bær og ekki svo langt um liðið. Ætti því ekki að reynast flókið að leysa gátuna. Annað kom á daginn. Málið komst ekki á hreyfingu fyrr en ábending barst frá Ástríði Magnúsdóttur þess efnis að stúlkan sem um ræðir væri að öllum líkindum Hildur Katrín Rafnsdóttir. Í samtali við Grenndargralið staðfesti Hildur að myndin væri af henni og að myndin hefði verið tekin á Ólafsfirði þegar Vigdís kom þar við á fyrrnefndu ferðalagi sínu norðan heiða. Hildur bjó á Ólafsfirði á þeim tíma ásamt foreldrum og systrum. Grenndargralið fékk leyfi Hildar til að birta myndina til hægri en hún er tekin við sama tækifæri eins og glöggir lesendur sjá. Myndirnar tók Svavar Berg Magnússon.

„Foreldrar mínir voru ráðsfólk Vigdísar þegar hún var leikhússtjóri og var mitt fyrsta heimili Aragata 2. Frá því hefur hún alltaf verið auka mamma mín og hjartahlýtt samband okkar á milli. Við göntumst með það og segjum að hún sé „akademíska“ mamma mín…enda kom hún mér í gegnum frönskuna á sínum tíma“ segir Hildur í samtali við Grenndargralið.

Þá er einni ráðgátunni færra að leysa. Nú vitum við hver unga stúlkan í fanginu á Vigdísi er og við vitum einnig að myndin er hvorki tekin á Akureyri né er myndefnið Akureyrarmær í faðmi forsetans. Myndin er tekin af Ólafsfjarðarmey á Ólafsfirði.

Ferðalög forseta íslenska lýðveldisins til Akureyrar eru umfjöllunarefni í tveimur hlaðvarpsþáttum í þáttaröðinni Sagnalist með Adda & Binna.

Mörg á miðjum aldri og þaðan af eldri muna eftir samkomu í Lystigarðinum á Akureyri um miðjan júlí árið 1981. Samkoman var haldin til heiðurs frú Vigdísi Finnbogadóttur þáverandi forseta Íslands. Vikulöngu ferðalagi Vigdísar um Norðurland lauk daginn eftir heimsókn hennar í Lystigarðinn.

Úrhellisrigning var þegar samkoman hófst klukkan 18 miðvikudaginn 15. júlí. Þrátt fyrir leiðindaveður gerðu um 2000 manns sér ferð í Lystigarðinn til þess að berja forsetann vinsæla augum. Að loknum ræðuhöldum var gestum og gangandi boðið upp á veitingar sem búið var að stilla upp á 50 metra löngu hlaðborði. Samkomunni lauk með því að frú Vigdís gróðursetti þrjú tré. Forsetinn fékk aðstoð frá Jóhanni Pálssyni þáverandi forstöðumanni Lystigarðs Akureyrar. Þegar Vigdís hafði lokið við að gróðursetja eitt tréð, mælti hún fleyg orð: „Eitt veit ég þó fyrir víst, það þarf ekki að vökva þetta tré“.

Langt er um liðið frá gróðursetningunni í Lystigarðinum sumarið 1981. Ætla má að trén þrjú hafi fyrir margt löngu fest rætur og jafnvel glatt gesti garðsins og veitt þeim skjól fyrir veðri og vindum í rúma fjóra áratugi. Grenndargralið veltir því upp – háð því að hlúð hafi verið að trjánum og þau fengið að lifa og dafna í áranna rás – hvort trén sem frú Vigdís Finnbogadóttir gróðursetti í júlí 1981 standi enn. Skyldi einhver búa yfir vitneskju um hvar þau eru staðsett í Lystigarðinum? Ef einhver telur sig hafa svarið skal bent á facebook-síðu Grenndargralsins eða tölvupóst, grenndargral@gmail.com.

Meðfylgjandi mynd er skjáskot. Hún birtist á forsíðu Þjóðviljans daginn eftir samkomuna í Lystigarðinum. Myndina tók Gunnar Elíasson.

Ferðalög forseta íslenska lýðveldisins til Akureyrar eru umfjöllunarefni í tveimur hlaðvarpsþáttum í þáttaröðinni Sagnalist með Adda & Binna.

Í lok september árið 1951 kom Sveinn Björnsson forseti Íslands í heimsókn norður til Akureyrar. Á meðan Sveinn dvaldist fyrir norðan veiktist hann. Töldu læknar rétt að senda forsetann með strandferðaskipinu Heklu til Reykjavíkur. Í fylgd með forsetanum var yfirlæknir sjúkrahússins á Akureyri.

Við komuna suður var Sveinn lagður inn á Landakotsspítala. Ekki liðu nema rúmar tvær vikur þar til forsetanum var ráðlagt af læknum að siglda til Englands til að fara í aðgerð sem og hann gerði. Hann dvaldi á sjúkrahúsi í London í þrjár vikur. Tveimur mánuðum eftir komuna til Englands, þann 10. desember, var Sveinn kominn aftur heim til Íslands og sagður við góða heilsu.

Um miðjan janúar – tæpum fjórum mánuðum eftir að forsetinn kenndi sér meins á ferðalaginu á Akureyri –  var hann lagður inn á sjúkrahús í Reykjavík. Í tilkynningu frá forsætisráðuneytinu var hann sagður „enn nokkuð máttfarinn eftir skurðaðgerðina erlendis“. Viku síðar, þann 25. janúar 1952, var Sveinn Björnsson allur. Dánarorsök var hjartaslag. 

Addi og Binni spjalla um heimsóknir forseta Íslands til Akureyrar og nágrennis í nýjasta hlaðvarpþætti af Sagnalist með Adda & Binna – Forsetar á faraldsfæti.

Myndin er tekin á Öxnhóli í Hörgársveit árið 1940. Efri röð til vinstri: Heimilishundurinn Tryggur, breskur hermaður, Elísabet Haraldsdóttir húsfreyja á Öxnhóli, lést 1993 og breskur hermaður. Miðröð: Hulda Aðalsteinsdóttir húsfreyja á Syðri-Bægisá, lést 2020, Hákon Aðalsteinsson fv. skrifstofustjóri Olís á Akureyri og breskur hermaður. Fremsta röð: Hreiðar Aðalsteinsson fv. oddviti og bóndi á Öxnhóli, lést 2021.

Laufey Hreiðarsdóttir skráir upplýsingar um meðfylgjandi mynd, byggðar á frásögn Elísabetar föðurömmu hennar, Hreiðari föður hennar og Hákoni bróður hans.

Breskir hermenn héldu til að Vöglum og Skógum á Þelamörk og einnig í Bægisárgili. Þeir fóru alltaf 3-4 saman í bíl, tvisvar til þrisvar sinnum í viku, ferðuðust um sveitina og fóru á sveitabæina. En aðallega þá bæi þar sem þeim var boðið inn í veitingar.

Þeir hermenn sem tíðastir voru hjá föðurömmu minni Elísabetu og afa Aðalsteini Sigurðssyni bónda á Öxnhóli (lést 1971) komu frá bækistöðvunum að Bægisá og sóttu þeir mikið til heimilisfólksins. Höfðu þau mikla samúð með þessum kornungu hermönnum sem margir hverjir voru einungis um tvítugt og jafnvel yngri. Menn, óravegu frá fjölskyldum sínum og heimahögum í framandi landi.

Gerðu þau alltaf vel við þá í mat og drykk eins og hægt var á þessum tíma og voru þeir alltaf velkomnir inn á þeirra heimili. Hermennirnir fundu það og greinilegt var að þeir nutu samvistanna við heimilisfólkið. Þeir voru oft mættir eldsnemma að sunnudagsmorgni til að eyða deginum með heimilisfólkinu.

Þegar þess þurfti að beiðni hermannanna, létu þau þá alltaf hafa egg, brauð, smurt og ósmurt, kartöflur, kjötafurðir, grænmeti og sultur svo dæmi séu nefnd án endurgjalds. Einnig ullarvettlinga, ullarsokka og ullarhúfur er tók að hausta. Bresku hermennirnir gáfu börnunum súkkulaði og brjóstsykur en ömmu og afa stundum sígarettur sem amma gaf alltaf á tombólur Kvenfélagsins í sveitinni.

Er þeir vissu að vera þeirra var senn á enda var greinilegt að þeir kviðu mjög vistaskiptum enda ekkert skrítið í ljósi sögunnar. Kom það fram og sást glöggt í þeirra síðustu heimsókn og kveðjustund á Öxnhóli.

Fjölmargar sögur eru til af setuliðsmönnum sem fengu ullarvettlinga og ullarsokka að gjöf frá Íslendingum sbr. frásögn Laufeyjar. Ekki alls fyrir löngu fundu Varðveislumenn minjanna ullarvettling ásamt öðrum stríðsminjum í ruslahaug setuliðsins á Akureyri (sjá mynd).

Í sumar og haust hafa Varðveislumenn minjanna í Eyjafirði bjargað merkilegum stríðsminjum frá glötun. Gripirnir sem komið hafa í ljós við rannsóknir í Eyjafjarðarsveit, í Hörgársveit og á Akureyri eru viðbót við aðra gripi úr fórum setuliðsins sem VM hafa skotið skjólshúsi yfir undanfarin ár. Í mörgum tilfellum er um kapphlaup við tímann að ræða vegna byggingaframkvæmda á svæðum þar sem setuliðið hafði bækistöðvar á stríðsárunum. Húsgrunnar, gatnagerð og jarðrask ýmis konar getur skaðað viðkvæmar minjar og valdið óafturkræfum skemmdum eins og dæmin sanna. Þá skiptir máli að hafa snör handtök svo bjarga megi því sem bjargað verður. Varðveislumenn hafa átt gott samstarf við verktaka á þeim stöðum þar sem framkvæmdir standa yfir. Fyrir velvilja þeirra hefur merkilegum minjum verið bjargað og þeim komið fyrir í öruggt skjól, í það minnsta tímabundið.

Í „stríðsminjasafni“ Varðveislumanna er margt merkilegra gripa. Meðal þess sem litið hefur dagsins ljós á yfirstandandi vertíð er skotvopn og skotfæri, hermannahjálmur og stálmen (dog tags). Nú í lok vertíðar er staðan hins vegar sú að takmarkað geymslupláss áhugasamra grúskara er farið að sprengja utan af sér. Skortur á aðstöðu til að hreinsa, flokka, skrá og geyma minjar er orðinn tilfinnanlegur, svo mjög að ekki gefst lengur kostur á að bregðast við öllum innsendum ábendingum um stríðsminjar sem mögulega liggja undir skemmdum á Eyjafjarðarsvæðinu. Varðveislumenn minjanna vilja leita á náðir almennings eða bæjaryfirvalda og óska eftir aðstoð svo hægt verði að halda björgunarstarfi áfram. Allar ábendingar um rými til að hreinsa, pakka ofan í kassa og geyma stríðsminjar eru því vel þegnar.

Grenndargralið greindi á síðasta ári frá starfi Varðveislumanna minjanna við að bjarga stríðminjum á Lónsbakka í Hörgársveit. Braggar breskra setuliðsmanna stóðu þar á hernámsárunum. Framkvæmdir hafa staðið yfir á svæðinu í nokkurn tíma en tilheyrandi jarðrask hefur dregið ýmsa áhugaverða smágripi úr fórum setuliðsmanna fram í dagsljósið eftir 80 ár. Varðveislumenn tóku upp þráðinn nú á dögunum þar sem frá var horfið síðastliðið haust. Meðal þess sem þeir hafa fundið í þessari lotu er merkilegur breskur diskur (WW2 British Army Plate) sömu gerðar og breskir hermenn höfðu í bakpoka sínum á ferðalögum.

Nýjasti gripurinn sem VM hafa endurheimt úr jörðu á framkvæmdasvæðinu norðan Akureyrar er breskur herhjálmur. Flestir sem eitthvað þekkja til seinni heimsstyrjaldarinnar kannast við gripinn. Ófáar ljósmyndirnar hafa birst í gegnum tíðina af breskum og bandarískum hermönnum með hjálm sem þennan, bæði í fyrri heimsstyrjöldinni sem þeirri seinni. Eins hafa þeir birst ótal sinnum í bíómyndum og sjónvarpsþáttum. Hjálmar af þessari gerð kallast „Brodie Helmets“ en þeir komu fyrst á markað árið 1915 í London. Hönnuður hjálmsins hét John Leopold Brodie.