main image

Sagnalist með Adda & Binna fer af stað eftir hlé

Önnur þáttaröð af hlaðvarpsþáttunum Sagnalist með Adda & Binna hefst í næstu viku. Um þessar mundir er ár liðið frá því að fyrsti þáttur þeirra félaga fór í loftið en alls urðu þættirnir sextán. Óhætt er að segja að viðtökurnar hafi verið góðar og því hafa Arnar Birgir og Brynjar Karl ákveðið að dusta rykið af hljóðnemunum og fara af stað með nýja seríu.

Ný þáttaröð verður með svipuðu sniði og áður. Sögur af áhugaverðu fólki og spennandi atburðum liðinna tíma verða í forgrunni í bland við reynslusögur og hugleiðingar þáttastjórnenda. Í fyrsta þætti leiða þeir hlustendur á miðaldaslóðir og ráðast ekki á garðinn þar sem hann er lægstur – í bókstaflegri merkingu. Fjallaklifur kemur við sögu og biskupsfrú á flótta svo eitthvað sé nefnt.  

Þættirnir verða aðgengilegir á streymisveitunni Spotify. Hægt er að nálgast þætti úr fyrstu seríu með því að smella hér.

Hver bar kaþólska kopar hálsmenið?

Ummerki um veru hermanna á Íslandi í seinni heimsstyrjöldinni leynast víðar í jörðu en margan grunar. Akureyri er þar ekki undanskilin. Innan um glerbrot, kol og ryðgaða nagla sem finna má í umtalsverðu magni, leynast fágætari stríðsminjar og jafnvel persónulegir munir setuliðsmanna. Ein slík gersemi varð á vegi Varðveislumanna um nýliðna helgi – agnarsmátt hálsmen úr kopar með trúarlegum táknum á báðum hliðum og áhugaverða sögu í farteskinu.

Hálsmenið er 2 x 1 cm að stærð, með útlínur sem minna á töluna átta og upphleyptum myndum og bókstöfum beggja megin. Tilviljun réði því að Varðveislumenn komu auga á menið í blautri moldinni. Grænn litur koparsins, sem tilkominn er vegna veðrunar, kom þeim á sporið. Erfitt reyndist að greina tákn eða merkingar en þó lék strax grunur á að þarna væri annað hvort um hluta af rennilás að ræða eða hálsmen. Úrskurður fékkst þegar heim var komið og litli kopargripurinn var hreinsaður. Undan skítnum birtust María mey og Jesús Kristur í öllu sínu veldi.

Við tók rannsóknarvinna undir smásjá og á veraldarvefnum. Hún leiddi eitt og annað í ljós. Menið er heillahálsmen (charm pendant), einnig nefnt „kraftaverkahálsmen“ (miraculous medal) og því mögulega verið hugsað eigandanum til gæfu og heilla á erfiðum tímum á fjarlægum slóðum.

Önnur hlið mensins sýnir Maríu mey með Jesúbarnið í fanginu, stjörnur við höfuð þeirra og geisla sem frá þeim berast. Undir þeim mæðginum er kross, tákn Krists og bókastafurinn M, tákn Maríu. Krossinn og bókstafurinn eru tvinnaðir saman sem tákn um sameiningu þeirra tveggja. Þar undir eru tvö lítil hjörtu, annað umvafið þyrnikórónu sem tákn um hjarta Jesú Krists en hitt með sverð í hjartastað, tákn um kraft kærleikans, hið flekklausa hjarta Maríu sem stungið var rýtingi. Upp af hjörtunum loga eldar. Þeir standa fyrir brennandi kærleika sem Jesús og María bera til allra manna. Í kringum þetta allt hringsóla tólf stjörnur. Þær tákna postulana og kirkjuna.

Hinum megin sést María mey standa á stalli með beygt höfuð og handleggi frá líkama. Í hringnum sem umlykur hana er áletrað „Ó María, getin án syndar, biðjið fyrir okkur sem höfum leitað til ykkar. “ Hendur hennar varpa geislum til jarðar sem minna okkur á að með fyrirbæn Maríu sendir hún náð Guðs til heimsins. Yfir Maríu gnæfir fullorðinn Jesús, sömuleiðis umlukinn hring með hendur á lofti og ljósgeisla yfir höfði sér.

Við nánari rannsóknir á meninu kom í ljós að það er af tiltekinni gerð kraftaverkahálsmena, svokallað Scapular-hálsmen. Greina má Scapular-hálsmen frá öðrum sambærilegum hálsmenum m.a. út frá fjölda tákna sem þau bera sbr. upptalninguna hér að ofan. Sagan segir að María hafi birst leiðtoga Karmelreglunnar árið 1251 og afhent honum „Brown Scapular” sem eru heilög klæði. Hálsmenið sem eitt sinn var í eigu setuliðsmanns á Akureyri táknar þessa gjöf Maríu. Börn sem fæðast inn í Karmelregluna fá hálsmenið og María er leiðarljós þeirra sem það bera. Scapular vísar til þess að tilheyra Maríu, loforð um móðurvernd hennar, ekki aðeins í lifanda lífi heldur og eftir dauðann. Ef marka má heimildir er Scapular-hálsmen eilífðareign sem skilur helst ekki við eiganda sinn fyrr en á dánarstundu.

Vísbendingar eru um að hönnun Scapular-hálsmensins megi rekja til Art Deco hönnunarstílsins og að menið hafi verið smíðað á fjórða áratugnum. Þó ótal afbrigði af kraftaverkahálsmenum séu í umferð, gömul og ný eins og myndir á veraldarvefnum gefa til kynna, virðist sem það eigi ekki við um Scapular-hálsmen eins og það sem Varðveislumenn fundu. Þó er vitað um eitt slíkt. Það fannst grafið í jörðu á vettvangi orrustunnar um Hong Kong sem háð var í desember 1941 þar sem Japanir börðust m.a. við Breta og Kanadamenn.

Við munum líklega seint komast að því hver átti og bar litla kopargripinn og hvers vegna hann lenti þar sem Varðveislumenn fundu hann 80 árum síðar. Við getum aðeins leyft okkur að vona að hálsmenið hafi veitt eigandanum einhverja huggun þar sem hann dvaldist í smábæ á fjarlægri eyju langt frá fjölskyldu og vinum.

Stuðst var við https://chatteriz.com/blogs/news/in-memory-of-those-who-defended-this-land-in-the-fall-of-hong-kong-december-1941

Varðveislumenn gengu í fótspor frúarinnar á Hólum

Fjórir vaskir Varðveislumenn fóru á dögunum í leiðangursferð í Blönduhlíð í Skagafirði. Við lögðum af stað snemma morguns frá Akureyri, tilbúnir í miðaldaævintýri á söguslóðum. Í Skagafirði hófst ævintýrið á því að við tókum hús á Sigurði Hansen í Kakalaskála þar sem hann jós úr viskubrunni sínum um Jón Arason biskup og Helgu Sigurðardóttur fylgikonu hans. Þaðan keyrðum við heim í hlað á höfuðbólinu Flugumýri norðan við Kakalaskála.
 
Flugumýri er landnámsjörð Þóris dúfunefs. Þórir þessi átti fótfráu hryssuna Flugu sem bærinn tekur nafn sitt af. Á Flugumýri klæddum við okkur í fjallgönguskóna og tókum stefnuna á fjallið ofan bæjarins. Rétt áður en við lögðum af stað hittum við húsfreyjuna á bænum, Ástu Kristínu Sigurbjörnsdóttur og áttum við hana gott spjall. Hún sýndi okkur áttavilltum göngugörpunum hvar best væri að hefja gönguna og hvert stefna skyldi. Við höfðum jú aldrei áður komið á áfangastað, Húsgilsdrag í Glóðafeyki, og vissum því ekki alveg í hvorn fótinn við áttum að stíga þegar við hófum gönguna.
 
Veðrið var prýðilegt, eins og best verður á kosið fyrir fjallgöngu. Fljótlega eftir að við kvöddum Ástu á bæjarhlaðinu, komum við að svokölluðum Virkishól rétt ofan við bæinn. Í hólnum er talið að finna megi rústir virkis frá Sturlungaöld. Áfram héldum við upp hlíðina og inn Flugumýrardal. Eftir rúmlega tveggja klukkustunda göngu sáum við glitta í 300 metra langt Húsgilsdragið. Þegar á endastöð var komið settumst við niður á þessum afskekkta og fáfarna stað og fengum okkur hressingu. Við vorum komnir á slóðir Helgu Sigurðardóttur. Þar sem við vorum úti í guðsgrænni náttúrinni, reifuðum við örlög biskupsins á Hólum og sona hans tveggja haustið 1550 og hlutskipti fylgikonu hans og móður bræðranna sumarið eftir.
 
Eins og flestum er kunnugt var Jón Arason Hólabiskup hálshöggvinn ásamt tveimur sonum sínum 7. nóvember árið 1550. Vorið 1551 komu dönsk herskip til landsins með her manna sem ætlað var að handsama Jón og syni hans og sigla með þá til Danmerkur. Fréttir af andláti þeirra höfðu ekki borist til Kóngsins Kaupmannahafnar. Eftir komu dönsku herskipanna voru feðgarnir dæmdir landráðamenn. Dómurinn var felldur á Oddeyri við Eyjafjörð. Á meðan á Oddeyrardómi stóð fékk Helga fréttir af komu herskipanna og hóf að undirbúa flótta upp til fjalla frá Hólum í Hjaltadal. Með í för var sonardóttir Helgu og Jóns. Helga drap niður fæti í Húsgilsdragi, sló upp tjaldbúðum og hafðist þar við ásamt fríðu föruneyti í tvo mánuði sumarið 1551 í felum. Sagan segir að hún hafi jafnvel haft með sér silfur úr Hólakirkju sem hún vildi ekki fyrir sitt litla líf að kæmist í hendur konungs.
 
Eftir kaffisopa og spjall okkar Varðveislumanna um rúmlega 470 ára gamla atburði í Íslandssögunni röltum við um svæðið í sannkölluðum Guðs friði. Ekki bærðist hár á höfði í Draginu og hljóðeinangrunin var einstök. Við reyndum að sjá fyrir okkur sögusviðið sumarið 1551, tjöldin og útbúnað útilegufólksins. Helgu spígsporandi í grasi gróinni fjallshlíðinni, umkringd klettabeltum á allar hliðar undir bláum himni. „Skyldi hún hafa misst silfrið úr vasa sínum?“
 
Við renndum málmleitartækjum yfir hluta svæðisins en létum þar við sitja. Allt var gert með samþykki heimamanna og ekkert jarðrask af hálfu okkar Varðveislumanna, aðeins kannað hvort tækin gæfu frá sér merki. Við sendum dróna á loft yfir svæðið sem tók yfir 100 ljósmyndir af svæðinu í góðum gæðum. Við eigum eftir að rýna betur í myndirnar til að kanna hvort þær sýni mögulega útlínur eða annað sem gætu bent til mannaferða á svæðinu fyrr á tímum. Annars er Húsgilsdrag fáfarinn staður og hefur alla tíð verið að sögn þeirra sem þekkja til á staðnum.
 
Eftir nokkurra klukkustunda dvöl í fjallinu skrifuðum við nöfnin okkar í gestabók sem búið er að koma fyrir í vatnsheldum kassa og bolta fastan í stóran stein. Síðan héldum við niður fjallið. Á bakaleiðinni virtum við fyrir okkur þverdal sem skerst úr Flugumýrardal til norðausturs og við höfðum fyrir augunum alllanga stund. Um dalinn er gömul gönguleið yfir í Hjaltadal. Kannski kom Helga ríðandi þaðan þegar hún yfirgaf Hóla. Að lokinni göngu skoðuðum við Flugumýrarkirkju áður en við brunuðum í Varmahlíð í síðbúinn kvöldverð. Góður dagur var á enda kominn og þrátt fyrir silfurskort í Húsgilsdragi héldu Varðveislumenn minjanna heim á leið reynslunni ríkari.
 
Brynjar Karl Óttarsson.
 
Sjá má myndir frá fjallgöngunni á facebooksíðu Varðveislumanna minjanna.

Hulu svipt af tveimur ljósmyndum frá hernámsárunum

Fyrir ári síðan greindi Grenndargralið frá því að Varðveislumenn minjanna væru komnir á slóð herdeildar úr seinni heimsstyrjöldinni í Hlíðarfjalli ofan Akureyrar. Forsaga málsins var sú að VM töldu sig þekkja kennileiti á ljósmyndum og í kvikmynd sem sýndu norska skíðaherdeild við æfingar í vetrarhernaði í fjallinu á stríðsárunum.

Í framhaldi af því voru farnir leiðangrar upp fjallið með ljósmyndirnar í farteskinu til að kanna hvort mögulegt væri að finna einhverja af þeim stöðum sem sjást á myndunum og þannig rekja slóð herdeildarinnar. Væntingum var þó stillt í hóf því erfitt var að átta sig á kennileitum í snævi þöktum hlíðunum. Svæðið er víðfeðmt og mörgum stöðum í fjallinu svipar til hvers annars, ekki síst þegar hvítur snjórinn hylur stóran hluta yfirborðsins. Engu að síður fannst samsvörun ekki svo langt frá Skíðahótelinu (sjá hér).

Varðveislumenn fundu nýlega aðra samsvörun (sjá myndir að neðan). Í þetta skiptið eru tjaldbúðirnar mun ofar í hlíðinni eða við rætur fjallsins. Á annarri myndinni má sjá á þriðja tug hermanna með skíðabúnað, ýmist klæddir dökkum fötum eða hvítum felubúningum. Ljósmyndarinn beinir myndavél sinni til norðurs. Á hinni myndinni sjást þrír hundar í fylgd með setuliðsmönnum. Vaðlaheiði er í bakgrunni. Staðsetningin er í samræmi við niðurstöður úr könnunarleiðöngrum Varðveislumanna. Á undanförnum árum hafa þeir fundið mikið magn skotfæra á þessu tiltekna svæði.

Ljósmyndirnar tvær eru í eigu Minjasafnsins á Akureyri. Þær og fleiri myndir af fjallaferðum setuliðsmanna má finna á www.sarpur.is.

Silfurhringur í eigu liðsforingja fannst á Akureyri

Forláta silfurhringur úr seinni heimsstyrjöldinni fannst á Akureyri síðastliðinn laugardag. Varðveislumenn minjanna voru við rannsóknir á vettvangi ameríska setuliðsins þegar hann skoppaði upp úr moldinni öllum að óvörum. Hringurinn er svokallaður WWII U.S. Army Officers Ring.

Innan í hringnum er grafið lógó fyrirtækisins AMICO (American Insignia Company), örn með vængina úti ofan á stöpli og skeifulaga borði undir stöplinum. Amico var með höfuðstöðvar í New York og var í rekstri 1919-1982. Á stríðsárunum framleiddi fyrirtækið skartgripi, orður og barmmerki fyrir bandaríska herinn. Logo fyrirtækisins breyttist í upphafi stríðsins sem gerir gripi með þessu tiltekna logoi fágæta. Líklegt er því að hringurinn sem fannst á Akureyri um helgina sé ekki yngri en frá árinu 1942. Undir stöplinum er grafið orðið Sterling til marks um að hringurinn sé gerður úr 92,5% hreinu silfri.

Flöturinn á hringnum er úr svörtum glerungi og til hliðar við hann á langhliðum eru svartar skrautlínur. Í glerungnum er rás þar sem áður var áfstur gylltur örn. Glansandi svartur flöturinn með gyllingu hefur því líkast til skinið skært á stríðsárunum. Í dag er glerungurinn máður og gylltur örninn floginn burt. Silfrið í hringnum sjálfum skín hins vegar jafn skært í dag og þegar setuliðsmaður á Akureyri, líklega liðforingi í ameríska hernum, gekk með hann fyrir 80 árum síðan. Á heimasíðum erlendra safnara má sjá að hringar sem þessi eru ekki á hverju strái.

Samsetta myndin hér að ofan sýnir hringinn eins og hann lítur út í dag (til vinstri) og hvernig hann leit út á árum seinni heimsstyrjaldarinnar þegar gyllti örninn sat sem fastast á svörtum fletinum (til hægri). Uppi eru hugmyndir um að koma hringnum í upprunalegt horf.

Fjarskiptabúnaður fyrir flugvél finnst á Melgerðismelum

Býsna merkilegur gripur hérna á ferðinni sem VM fundu á Melgerðismelum í Eyjafirði. Þetta er hluti af fjarskiptabúnaði fyrir flugvél (Aircraft Radio Transmitter control box) af gerðinni Western Electric WW2 CW-23097. Líklega má rekja þennan búnað aftur til áranna fyrir stríð eða upphafs styrjaldarinnar. Ef marka má erlendar vefsíður safnara er erfitt að nálgast „control box“ af þessari gerð nú til dags.

Einum gripnum færra að greina

Sprengjubrot sem orðið hafa á vegi VM hafa nær undantekningarlaust fundist upp til fjalla. Þó er ein undantekning. Þessi botn af handsprengju fannst nýlega á gömlu braggasvæði setuliðsins. Hann er merktur Thomas Glover & Co., Edmunton, London.

Illa farin mortar-askja glædd lífi

Sumt af því sem VM hafa fundið og tekið til handargagns frá setuliðinu er illa farið eftir 80 ára veðrun í íslenskri náttúru. Dæmi um þetta eru hlutar af „öskjum“ fyrir breskar mortar-sprengjur (British 2 Inch Mortar Bomb Carrier). Eftir púsningar og þrif á nokkrum ryðguðum gripum sem tilheyra slíkum mortar-hirslum koma þrjú handföng og tvö lok í ljós. Á öðru lokinu sést glitta í ártalið 1941. Á hinu má enn greina ljósgræna litinn sem prýddi lokin þegar setuliðsmenn spígsporuðu hér um slóðir. Á erlendri sölusíðu þar sem mortar-askja í ágætu ástandi frá 1941 er til sölu segir: „The carrier is nicely dated 1941/1942. This is one of the hardest of the Infantry company accessories to find.“

Smágripirnir hluti af fallhlíf og fluggleraugum John Kassos

Grenndargralið greindi á dögunum frá tilgátu sem snéri að mögulegu notagildi tveggja smágripa sem fundust á Melgerðismelum. Þeir koma úr flugvél sem fórst á stríðsárunum (sjá Eru smellurnar hluti af sjúkrakassa flugvélarinnar?). P-39 Airacobra orrustuvél bandaríska flughersins brotlenti á Melunum með þeim afleiðingum að flugmaður vélarinnar, John Kassos lét lífið.

Stuttu eftir að tilgátan fór í loftið bárust Grenndargralinu nýjar upplýsingar í málinu. Þær sýna svo ekki verður um villst hvaða hlutverki gripirnir tveir þjónuðu í hinu örlagaríka eftirlitsflugi John Kassos þann 25. ágúst 1942. Og það hefur ekkert með sjúkrakassa vélarinnar að gera eins og tilgátan fól í sér. Upplýsingarnar varpa jafnframt ljósi á hlutverk annarra torkennilegra smágripa frá brotlendingarstaðnum sem hingað til hefur ekki tekist að bera kennsl á. Þar til nú.

Allir gripirnir sem um ræðir, utan einn, eru hluti af fallhlífarbúnaði John Kassos. Líklega er um sætisfallhlíf að ræða (seat parachute) þar sem flugmaðurinn hefur setið á einhvers konar bala fyrir hlífina. Af einhverjum ástæðum hafa þessir smáhlutir sem nú eru að finnast 80 árum síðar orðið eftir þar sem vélin skall niður. Umræddir gripir eru sylgjur, krækja, smellur, kósar og keilulaga smáhlutur með gati sem samkvæmt heimildum Grenndargralsins er fyrir svokallaðan „Rip cord“ streng. Einn hlutur passar ekki inn í „fallhlífarmyndina“ en það er smágerð sylgja. Leiða má líkum að því að hún hafi verið hluti af hlífðargleraugum flugmannsins (WW2 Aviator Goggles) n.t.t. teygjunni sem fer utan um höfuð hans.

Grenndargralið hefur áður greint frá persónulegum smámunum sem fundust á sama stað og þeir sem fyrr eru nefndir svo sem smámyntum, greiðu og lyklum. Allir gripirnir, jafnt fallhlífarbúnaður sem persónulegar eigur, fundust þar sem flugstjórnarklefi vélarinnar hefur líkast til endað för sína eftir brotlendinguna. Allir á sama blettinum. Þar með hafa allir þeir gripir sem fundust „í flugstjórnarklefa“ John George Kassos verið greindir.

Stríðsminjar og dægurmenning

Hér að neðan má sjá gripi sem Varðveislumenn minjanna hafa fundið í heimabyggð og sambærilega gripi sem komið hafa fyrir í frægum bíómyndum og sjónvarpsþáttum.

Catch-22 (2019)

The Pacific (2010)

Blackadder (1983-1989)

Went the Day well? (1942)

Hart´s War (2002)

The Hasty Heart (1949)

1917 (2019)

Saving Private Ryan (1998)

Masters of the Air (2023)

Dunkirk (1958)

The Longest Day (1962)

Flags of our Fathers (2006)

Band of Brothers (2001)

A Brigde Too Far (1977)

The Brigde on the River Kwai (1957)

The Thin Red Line (1998)

Battle of Britain (1969)

The Heroes of Telemark (1965)

Hacksaw Ridge (2016)

The Monuments Men (2014)

The Big Red One (1980)

Dad´s Army (2016)

Tobruk (2008)

Band of Brothers (2001)

Dunkirk (2017)

The Thin Red Line (1998)